ص:2

آثار تربیتی اعتقاد به مهدویّت

 مؤلف: نجمه نجم

 ویراستار: زهرا رضاییان

 ناشر: انتشارات مرکز تخصصی مهدویّت

 صفحه آرا: رضا فریدی

 طراح جلد: عباس فریدی

 نوبت چاپ: دوم/ تابستان 1396

 مجری چاپ: گروه فرهنگی آثار غدیر

 شابک: 3-07-8372-600-978

 شمارگان: هزار نسخه (تاکنون دو هزار نسخه)

 قیمت: 8000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

oقم: انتشارات مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار (22)/ بن بست شهید علیان، پ24/

ص.پ: 119-37135/ تلفن:37841440/ 37749565 و 37737801 (داخلی123) / فاکس: 37737160-025

owww.mahdi313.ir

oentesharatmarkaz@chmail.ir

کد فایل0290104-2.doc

ص:3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:4

ص:5

ص:6

گفتار چهارم: آثار تربیتی آموزه های مهدوی در این عصر به همراه نقل برخی شواهد تاریخی61

فصل سوم . آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در دوره غیبت صغری69

گفتار اول: آثار تربیتی سازمان رهبری و نهاد وکالت در تربیت افراد71

الف) سازمان رهبری71

ب) نهاد وکالت74

گفتار دوم: آثار تربیتی توقیع و مکاتبه76

گفتار سوم: آثار تربیتی حضور علما و پرورش شیعیان79

فصل چهارم . آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در دوره غیبت کبری85

گفتار اول: فایده امام غائب و چگونگی بهرهمندی از او86

گفتار دوم: آثار تربیتی توصیه برای تمسک به سیره و سنت اهلبیت علیهم السلام و سخنان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف89

گفتار سوم: آثار تربیتی جایگزینی فقها، علما و نواب عام92

گفتار چهارم: آثار تربیتی ملاقات با برخی علما94

گفتار پنجم: مروری بر شواهد تاریخی آثار تربیتی عقیده به مهدویت95

الف) انتظار همراه با صبر و امید96

ب) نقش انتظار و امید، در شکلگیری جنبشهای مردمی99

ج) شواهد تاریخی تأثیر نواب عام و مرجعیت، در تربیت مهدوی104

د) شواهدی بر آثار راهکار تربیتی حضرت، مبنی بر ملاقات با خواص109

ه-) شواهد اعتقاد شعرا به مهدویت112

و) آثار اعتقاد به مهدویت در فرقه نعمت اللّهی114

ز) آثار اعتقاد به مهدویت در انتخاب نام مهدی115

فصل پنجم . تربیت در عصر ظهور و آثار آن117

گفتار اول: آثار تربیتی حکومت دینی - سیاسی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف118

گفتار دوم: آثار تربیتی بهرهگیری از پرورشیافتگان مکتب انتظار120

گفتار سوم: آثار تربیتی برنامه های حضرت برای پرورشنیافتگان در مکتب انتظار121

گفتار چهارم: آثار تربیتی حاصل از بیان ویژگیها و برنامه های عصر ظهور برای عصر حاضر125

ص:7

فصل ششم . موانع بروز آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت و راه های مقابله با آن133

گفتار اول: آشنایی با موانع و آسیبها135

الف) آسیبشناسی در مباحث کلان135

ب) آسیبشناسی در مفاهیم کلیدی136

ج) آسیبشناسی در سطح خواص و مربیان جامعه137

د) آسیبشناسی در حوزه اجتماعی138

گفتار دوم: مقابله با موانع و آسیبها141

گفتار سوم: راهکارهایی برای الگوسازی صحیح در موضوع تربیت مهدوی143

نتیجهگیری148

منابع156

ص:8

ص:9

تربیتی آن راهکارها را بر متربیان بررسی، و برخی شواهد تاریخی دال بر وجود این آثار در هر عصر را بیان خواهیم کرد.

گام بعدی، ورود در حلقه تربیتی عصر ظهور است که قصد داریم با بیان راهکارها و برنامه های تربیتی حضرت و نیز ایجاد تصویری از آینده انسان تربیتیافته بر اساس اعتقاد به مهدویت و جامعه او، آثار تربیتی بیان ویژگیها و برنامه های عصر ظهور را برای عصر حاضر بررسی کنیم. در نهایت، با توجه به پتانسیل تربیتی اعتقاد به مهدویت و به ویژه قوّت اعتقاد شیعی از یک سو، و ظهور و بروز نیافتن آثار این اعتقاد در حدّ مطلوب در جامعه اسلامی از سوی دیگر، آسیبشناسی و بیان چرایی این کمبود را مدّ نظر قرار میدهیم.

متأسفانه برخی عوامل، مانع موفقیت کافی جامعه شیعی، در بروز و ظهور آثار تربیتی برگرفته از عقیده به مهدویت شده و لازم است این امر با توجه به آثار و فواید مهم آن، به شیوهای اصیل و مطابق رهنمودهای دینی احیا گردد و در فرایند تربیتی جامعه استفاده شود؛ چرا که در واقع با تبلور آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در انسان، رابطه وی با خدا اصلاح میگردد و عبودیت و ایمان تحقق مییابد. در تنظیم رابطه انسان با خویشتن، معنویت، عقلانیت و کمال حاصل میشود. از طریق اصلاح روابط خود با دیگران، عدالت، امنیت و الفت پدید میآید و با تصحیح رابطه انسان با طبیعت، زمینه پیشرفت، توسعه و استفاده مفید از آن آماده میگردد. در نتیجه، با رشد ایمان و تعقل افراد و به عبارتی در پی تربیت ایمانی و عقلانی آنان، جامعهای متشکل از منتظران حقیقی و مهدوی به وجود می آید.

هدف اصلی این اثر، شناساندن چنین الگویی برای کاربردی کردن مباحث تربیتی مهدوی، جلوهگر ساختن آثار تربیتی آن به جهت روشن ساختن قابلیتِ این اعتقاد برای انسانسازی و جامعهسازی، ایجاد شوق و رغبت در متربیان برای منتظر حقیقی شدن، تأمل در ظرفیت والای این اعتقاد به عنوان نظریه تربیتی، و تأکید بر شناخت دلایل بروز و ظهور نیافتن آثار تربیتی عملی این عقیده متناسب با شأن علمی نظریه است. در این راستا، با ترسیم برنامه تربیتی بلندمدت الهی و تربیتی مهدوی و تبیین زنجیره منظم و به

ص:10

هم پیوسته آن از پیش از غیبت تا پس از ظهور، میکوشیم تصویری جامع از عقیده به مهدویت، تربیت مهدوی و آثار تربیتی برآمده از آن ایجاد کنیم. امید است این اثر، گامی کوچک در تحقق این امر باشد.

در اینجا بر خود لازم میدانم ضمن سپاس بیکران و شکر عظیم به درگاه خدای علیم که توفیق تعلم و تعلیم را نصیبمان کرد، از مسئولان و دستاندرکاران مرکز تخصصی مهدویت، پژوهشکده تعلیم و تربیت آموزش و پرورش، مؤسسه انتظار نور و مؤسسه آینده روشن، و از زحمات و راهنماییهای جناب آقایان: حجتالاسلام و المسلمین دکتر مهدی مهریزی، حجتالاسلام و المسلمین دکتر محمد ابراهیمیراد، حجتالاسلام و المسلمین دکتر عبدالرضا زاهدی، حجتالاسلام و المسلمین مجتبی گودرزی، دکتر علیرضا اسعدی و همچنین از مساعدت و پیگیری حجتالاسلام و المسلمین جناب آقای ملایی مدیر محترم گروه اخلاق و تربیت مرکز تخصصی مهدویت و مسئولان نشر این مرکز، تشکر و سپاسگزاری کنم.

در نهایت، قدردانی خالصانه و صادقانه خود را از زحمات و تلاشهای مادر بزرگوار و پدر ارجمندم - که رحمت خدا بر او باد - و همراهیهای خواهر فرهیختهام در راه پرورش و علمآموزی اینجانب، و عنایت و حمایت همسر فرزانه و فرزندان دلبندم در به ثمر نشستن این اثر، ابراز میدارم و برای همه بزرگوارانی که از آنان یاد کردم، توفیق و تأییدات روزافزون الهی را خواستارم.

نجمه نجم

زمستان1395

ص:11

ص:12

ص:13

کردن حالتی پس از حالت دیگر در چیزی تا به حدّ نهایی و تام و کمال خود برسد. (1)

برخی معتقدند به کار بردن مفاهیم ربوبیت و ربانیت از ریشه «ربَبَ» برای تبیین تربیت اسلامی، از مفهوم تربیت مناسبتر است؛ چرا که معنای جامعتر که برگرفته از ریشه «ربّ» است، ربوبی شدن انسان است. صاحبنظران تربیتی معتقدند پایه های این معنا، خدا را مالک و مدبر خویش گرفتن و به کار زدن طرح و تدبیر او در زندگی است. زمانی که انسان ملازم رب باشد، منتسب به او میشود. ربوبیت، تنها در شأن خداست و باید در راه ربوبی شدن سعی و تلاش نموده و در ضمن آن تطهیر و تزکیه کرد. (2)

برخی از صاحبنظران معتقدند آنچه قرآن بر آن تصریح کرده و رهبران دینی برای آن برانگیخته شدهاند، تزکیه است نه تربیت؛ زیرا هدف، ساختنِ انسانِ مطلوب است که تنها از مسیر تزکیه امکانپذیر است. بنابراین، آنچه در اسلام مطرح است، تزکیه و تهذیب است؛ ولی به دلیل غلبه کاربرد، همواره واژه تربیت به کار رفته است. با این حال، مراد در همهجا معنای تزکیه است. (3)

در معنای اصطلاحی، تعلیم و تربیت دو واژهای است که معمولاً در کنار هم استفاده می شود؛ اما در بررسی و کاوش درباره معنای این دو واژه، دیده میشود که برخی صاحبنظرانِ در این موضوع، تعلیم و تربیت را در کنار هم معنا میکنند و برخی با تأمل و نکتهسنجی، پس از تعریف تربیت، تعلیم را معنا کرده و معتقدند: تعلیم نیز نوعی تربیت است و علم از جمله کمالاتی است که در تربیت، به پرورش و رشد آن میپردازیم. (4)

طبق ریشه اول، تعلیم و تربیت، یعنی: «فراهم کردن زمینه ها و عوامل به فعلیت رساندن یا شکوفا ساختن استعدادهای مختلف شخص در جهت رشد و تکامل اختیاری او به سوی هدفهای مطلوب و بر اساس برنامهای سنجیده شده». (5)

ص:14

طبق ریشه دوم، پژوهشگران با توجه به تعاریف مختلف تربیت، بهترین تعریف آن را این گونه بیان میکنند:

«فراهم کردن زمینه مناسب، انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم برای پرورش یافتن استعدادهای جسمانی و روانی انسان مورد تربیت در تمام ابعاد وجودی و هماهنگ ساختن و هدایت آن در جهت هدف و کمال مطلوب که به طور تدریجی صورت میگیرد». (1)

در بیانی دیگر، تربیت یعنی: «رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آنکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود». (2)

به هر ترتیب، با توجه به موارد بیان شده و جدا از استفاده از واژه اصیل «تزکیه» در بیان قرآن یا واژه شهیر «تربیت» به دلیل غلبه کاربرد در علوم تربیتی، معنای تربیت و تزکیه برای رسیدن به یک هدف بیان شده است و دانشمندان علوم تربیتی برای تبیین تربیت در اسلام، از اصل تزکیه هم بهره گرفتهاند.

بدین ترتیب، میتوان «تربیت اسلامی» را علم آمادهسازی انسان مسلمان برای زندگی دنیا و آخرت دانست؛ با این توضیح که آماده کردن کامل انسان و تربیت بهداشتی، عقلانی، علمی، عقیدتی، ایمانی، اخلاقی، اجتماعی، ارادی و نوآوری او در همه مراحل رشد، در پرتو مبانی و ارزشها و روشها و شیوه های تربیتی اسلام، صورت میگیرد (3) و بدین شکل انسانی مبتنی بر ارزشهای اسلامی تربیت میشود.

ص:15

عقول و احساس مردم را راهبری کرده، انسان را متوجه عوالم روحی و معنوی میسازد.

علما معتقدند دین به انسان میفهماند که بشر، موجودی زوالناپذیر است و کاربرد جسم و بدن، فقط به منظور تجلیات ظاهری و فعالیتهای مادی، آن هم به طور موقت و موسمی است؛ اما انسان، نیازهای لطیفتری نیز دارد که روحانی و عقلانی هستند و برای رشد آنها، به انبیا و راهبری آنان نیازمند است.

موضوعهای عقلی و روحی، بیش از هر چیز موجب بهجت انسان میشود و همواره از این موارد، احساس نشاط و رضایت میکند. به دست آوردن این نشاط، در گرو وجود مربی تربیتیافته در مکتب الهی است که با برنامه صحیح تربیتی، متربیان خود را تربیت کند.

دین، نیرومندترین عامل و انگیزهای است که میخواهد بشر را معتقد به اصول و پای بند به موازین آن تربیت کند. پس هدف دین، تربیت افراد متدین، دارای وجدانی زنده و درونی بیدار و اثرپذیر است که مربیان آنها، همان انبیا و اولیا هستند. (1)

با توجه به ابعاد گسترده تربیت در دین اسلام، صاحبنظران علوم تربیتی، اهداف بسیاری را از دیدگاه های مختلف برای تربیت بیان کردهاند (2) که در نهایت، همه موارد به هدف نهایی تکامل انسان ختم میشوند؛ اما با توجه به اینکه برخی، نقطه آغاز هدفهای تربیتی را فرهنگ اسلامی میدانند، سخن درباره مشخصات و ویژگیهایی است که این فرهنگ را از دیگر فرهنگها جدا میسازد و اینکه چگونه میتوان به این فرهنگ دست یافت و با شناخت کامل از ویژگیهای اصیل فرهنگی اسلام، در این بعد، هدفهای تربیتی را تبیین کرد؟

در فرهنگ اسلامی، خدا جز عدل و احسان، تکلیفی بر مردم قرار نداده است؛ با توجه به این نکته میتوان هدفهای تربیتی را بر اساس نوع روابط انسان تعیین کرد:

- اهداف تربیتی در فرهنگ اسلامی در زمینه ارتباط انسان با خدا: معرفت خدا، ایمان به

ص:16

خدا و اطاعت از حضرت حق و کسب آرامش، تقوا از طریق روشنبینی و احاطه بر روند حرکت زندگی و موفقیت در برابر مشکلات و حفظ نفس از عصیان، عبادت در جهت تقویت اطاعت و دوری از گناه، شکرگزاری، دستیابی به عدالت اجتماعی و کسب مقام رضا و تسلیم و توکل.

- اهداف تربیتی در فرهنگ اسلامی در زمینه ارتباط با خود: این اهداف را در دو بعد می توان مطرح کرد؛ ابعاد مختص انسانی و ابعاد مختص حیوانی. حیطه بحث ما، ابعاد مختص انسانی است و در سه هدف طرح میشود:

اهداف شناختی: شامل پرورش عقل و روشهای آن، فراگیری علوم و معارف، تعالی اندیشه، و خودشناسی که مقدمهای برای خداشناسی است.

اهداف گرایشی: پرورش ایمان در قالب پرورش حس حقیقتجویی، حس خداجویی، فضیلتجویی، گرایش به جاودانگی و کمالجویی.

و اهدافی که در جهت تقویت اراده، در نهایت تزکیه و خودسازی فرد را شامل میشود.

- اهداف تربیتی در فرهنگ اسلامی در زمینه ارتباط انسان با انسان: رعایت حقوق افراد و ارتباط سالم با آنان، دستیابی به عدالت اجتماعی و حس اتحاد و برادری.

- اهداف تربیتی در فرهنگ اسلامی در زمینه ارتباط انسان با طبیعت: تفکر و دقت در آفرینش و شناخت آیات الهی و بهرهبرداری صحیح از آنها در جهت کمال و اصلاح خود. (1)

در بحث ابعاد تربیت، با توجه به آنکه هدف آفرینش، رسیدن به مقامی است که انسان را به خدا پیوند دهد، بشر نیز باید بهترین ابعاد وجودِ خویش را در خدمت به یکدیگر قرار دهد و محصول خدمات متقابل آنها را در مسیر الی الله به کار گیرد. این ابعاد اساسی وجود انسان را باید از دیدگاه الهی شناسایی کنیم تا ما را به هدف مطلق که رسیدن به رضای الهی است، نزدیک کند.

با توجه به مضمون آیات 7 تا 10 سوره سجده و بر اساس نظر علما، انسان از سه بعد

ص:17

جسم، عقل و قلب (روح و نفس) شکل گرفته و از آنجا که خداوند حکیم است، این ابعاد و خواسته های انسان را بیدلیل نیافریده است. بنابراین در تربیت باید هر سه بعد را در نظر گرفت و آنها را هماهنگ با یکدیگر، پرورش داد. (1)

تربیت جسم و تقویت آن، به عنوان ابزاری که در خدمت عقل و روح قرار میگیرد، لازم است. تربیت عقل نیز بُعدی است که راهبر انسان در بندگی خدا و نیرویی مهم در جهت رسیدن به سعادت الهی است (2) و محدودیتهای آن، به کمک وحی و معیارهای الهی جبران و ترمیم میشود. خداوند از دو ابزار اوصیا و اولیا و عقل، برای هدایت و تربیت انسان بهره میگیرد. (3)

اما در باب تربیت روح، مهم آن است که روح طبق آیه 9 سوره سجده، نفخه الهی است. بنابراین روح را باید از طریق تربیت الهی، از اسارت و قید و بند تمایلات آزاد کرد تا خدا را ببیند. در کنار پرورش ابعاد دیگر، این بعد، هدف اصلی پیامبران در تعلیم و تربیت بوده است. تمام رهنمودهای ادیان، برای رشد ایمان و تنظیم ضوابط رفتاری و راه و رسم مردم با یکدیگر و رابطه آنها با خداست و به همین دلیل، پرورش و تقویت این بعد که مرکز و کانون شخصیت انسان را تشکیل میدهد و نیرویی نامحدود و فناناپذیر می باشد، ارزشمند است.

از این رو علما معتقدند باید پیوستگی خللناپذیری میان روح و خداوند، در تمامی ابعاد زندگی برقرار ساخت تا در قلب انسان، آرامش و سکون دائمی ایجاد شود و قلب با ارتباطش با خدا، روح فرد و جامعه را به راه مستقیم هدایت کند.

پس تربیت ابعاد مختلف وجود انسان به عنوان گذرگاه و معبری در سیر به سوی خودیابی و خدایابی، بسیار مطلوب است و جامعیت تربیت الهی، به دلیل در برداشتن تمام ابعاد وجود اعم از جسم، روح و عقل، به اثبات رسیده و این نوع تربیت، مطابق با فطرت و متکی بر تزکیه و یقین است. (4)

ص:18

ص:19

کلیدی ایفا میکنند.

ویژگیهای مربی در فرهنگ اسلامی: مربی، یک رکن اصلی در شیوه تربیتی اسلامی است که ویژگیهایی برای او ذکر شده است و مهمترین آنها عبارتاند از:

- داشتن علم و حکمت عالی و کافی؛ علمی که مبانی اصلی تعقل و تفکر را در بر دارد.

- در عرصه های جسمانی، روانی، عقلانی، ایمانی، عاطفی، اجتماعی و... انسانی تکاملیافته باشد.

- درباره متربیان احساس پدری و عطوفت و مهربانی داشته باشد.

- دقت و توانایی کامل در اجرای برنامه های تربیت الهی، و نیز قدرت دفاع از حدود الهی را داشته باشد.

- خودنگهدار، حافظ دین خود، مخالف هوا و هوس خود، و مطیع امر خداوند باشد.

- از وضعیت و طبیعت متربیان آگاه باشد.

- متناسب با عقل و ظرفیت متربیان سخن بگوید و به استعدادهای فطری و غرایز آنان توجه کند.

- کسب رضای خدا، اخلاص در عمل، صبر و بردباری، آراستگی ظاهر و باطن، هیبت و وقار و... از خصوصیات او باشد. (1)

با توجه به این ویژگیها، برترین مربیان از نگاه دین، انبیا و اوصیا هستند. در این دوران،

ص:20

برترین مربی به تعبیر عام، منجی موعود و به تعبیر شیعی، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که رسالت او، تربیت انسانهایی مبتنی بر اهداف و ابعاد و روشهای تربیت دینی در فرهنگ اسلامی است. دلیل ما بر این مطلب، القاب و ویژگی های ایشان است که نشان از ضرورت تربیت از جانب حضرت دارد.

با دقت در الفاظ و صفات بهکاررفته در روایات و ادعیه و زیارات، به چهار حق اصلی حضرت، درباره خودمان آگاه میشویم؛ حق پدر بر فرزند، حق آقا و مولا بر بنده، حق معلم بر متعلم، حق امام بر رعیت، (1) که به برخی از موارد آن اشاره می کنیم:

- در دعای سرداب مطهر آمده است که شیعیان از باقیمانده گل ما خلق شدهاند. (2) در کلام امام رضا علیه السلام نیز واژه «الوالد الشفیق» (3) مطرح میشود و در عبارتی دیگر، «الاب الرحیم» (4) به کار رفته است. در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز آمده است: «أنا و علی أَبَوا هذه الأمّة». (5) همچنین بر این اساس که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از نظر خَلق و خُلق نزدیکترین فرد به رسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم هستند، (6) در جایگاه پدر امتاند. حال نکته آن است که حق پدر بر فرزند چیست؟ حق مادر بر فرزند چیست که حضرت، مهربانتر از مادر به فرزند است؟ آیا غیر از آن است که وظیفه اصلی پدر و مادر، تربیت اخلاقی و روحانی فرزند است؟ روشن است حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در جایگاه پدر و مادر ما معرفی شده و حق تربیت و هدایت بر ما دارد.

- در زیارت جامعه، تعبیر «و السادة الولاة» (7) آمده است که نشان از حق امامت و مولویت حضرت بر ما دارد. بنابراین ما مأموریم و باید تحت لوای هدایت و تربیت او و اقتدا و

ص:21

اطاعت او به رستگاری برسیم.

- حق معلم بر متعلم؛ چرا که صفات و ویژگیهای حضرت، بر آن دلالت دارد. (1) او به روش و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حق ربانی و مربیگری دارد.

- بر اساس آیه ((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الأَمْرِ مِنکُمْ)) (2) و طبق روایات،(3) حق امامت بر رعیت برای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

افزون بر این، القاب حضرت، تأییدکننده حقّ هدایت و تربیت اوست:

او را اباصالح و ابوعبدالله لقب دادهاند؛ یعنی پدر بندگان صالح و پدر بندگان خدا. (4)

او را هادی خواندهاند؛ یعنی کسی که خود به حقیقت، هدایت یافته و همه راه های حق و حقیقت، برای او آشکار شده و به مقاصد رسیده و مستعد هدایت کردن دیگران شده است.

او را مهدی خواندند؛ مقامی که در هدایت خلق برآید و هر کس را به هر راهی که داند و تواند، به حسب استعداد آن فرد، به مقصد الهی برساند.

امام صادق علیه السلامدر پاسخ سؤالی درباره مقام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، فرموده است: «مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مهدی نامیده شده است؛ برای اینکه مردم را به امری که از آن گمراه شدهاند، هدایت میکند». (5)

در شب معراج، خداوند به پیامبرش فرمود:

به وسیله قائم شما، زمین خود را با تسبیح و تهلیل آباد کنم و آن را از پلیدی دشمنان

ص:22

پاک سازم و با ظهور او سخنان بیدینان را پست، و تعالیم خود را بلند گردانم و با نیروی فرشتگانم مدد برسانم تا فرشتگان، او را در اجرای فرمان من و آشکار کردن دین من یاری دهند و به راستی، او ولیّ من و هدایتکننده بندگان من است. (1)

روشن است که بیشتر اسامی و القاب حضرت و صفات ایشان، از جانب خدا و انبیا و اوصیاست و نامگذاری آنان، مثل نامگذاریها و به کار بردن صفات از جانب ما نیست؛ بلکه خداوند و خلفایش، تا معنای اسم و صفتی در شخص متجلی نباشد، او را با آن نامها و اوصاف نخواهند خواند. بنابراین با دقت در نامها، صفات و القاب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف روشن میشود، ویژگیهای مربی در فرهنگ اسلامی که پیش از این به آن پرداختیم، در ایشان جلوهگر است و به طور کلی، جامع صفات و خصوصیات یک مربی است و در روایت، «أعلم الناس، أحکم الناس، أتقی الناس، أحلم الناس، أشجع الناس، أسخی الناس و أعبد الناس» (2) خوانده شده است.

ص:23

گستری آن حضرت است. (1)

در باب اهمیت اعتقاد به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و شناخت آن حضرت، در روایتی از امام حسن عسکری علیه السلامآمده است: «زمین هرگز از حجت خدا بر خلقش خالی نمیماند و هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، بر مرگ جاهلیت از دنیا رفته است». (2) در روایتی دیگر، مرگ جاهلیت، به کفر و نفاق و گمراهی تعبیر شده است (3) و این امر بر اهمیّت والای موضوع اعتقاد به مهدویت و شناخت امام زمان، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره دارد.

بدین ترتیب، مراد از اعتقاد به مهدویت، باور وجود و حضور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و شناخت ایشان است؛ بدین گونه که ایشان را واجبالاطاعة و واسطه فیوضات الهی و راهِ رسیدن به معرفةالله بدانیم و با توجه به برنامه ها و سفارشات ایشان و دیگر بزرگان دین، در راه هدایت و تربیت فردی و اجتماعی خود بر اساس مبانی اسلام کوشا باشیم.

در معارف عقیدتی مکتب تشیع، پس از عقیده به توحید که اصلالاصول عقاید است، آدمیان برای رسیدن به هدف غایی و مقصد نهاییِ خلقت باعظمت خویش - که کمال حقیقی در همه ابعاد حیات دنیوی و اخروی است - ، نیازمند حکمت الهی و هدایت ربانی هستند. این نیاز مردم را خداوند از لطف و کرامت خود، با برانگیختن پیامبران و فرستادن کتاب پاسخ داده است.

در این راستا، پیروان مکتب امامت معتقدند که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این نیاز بشر منتفی نمیشود؛ پس خدای رحمان به همان دلیل که انبیا را برمیانگیخت، در نبود ایشان از میان نیکان، اوصیا را برمیگزیند تا راه آنان را پی گیرند و مردمان، همچنان از هدایت خدا و تربیت آسمانی او بهره گیرند. (4)

در راستای این اعتقاد، مکتب تشیع با الهام از کتاب الهی و به استناد سنت نبوی، به دوازده وصی معصوم که از اصحاب رسول خدایند، به عنوان جانشینان منصوب آن حضرت

ص:24

تا روز قیامت ایمان آورده است. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از دید شیعه، آخرین فرد از این ائمه دوازدهگانه است که به اراده توانمند ربانی، برای تحقق اهداف عالی حیات دنیوی انسان و اجرای کامل طرحها و برنامه های پیامبران ذخیره شده است تا در زمان مناسب به پا خیزد و حکومت عدل جهانی را بنا نهد. در متون تشیع نیز، همچون منابع اعتقادی اهل سنت، قیام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نشانه حتمی و مقدمه ناگسستنی پایانی جهان شناخته میشود. (1)

برخلاف برخی ادعاها و پافشاریها درباره اعتقاد نداشتن اهلسنت به مهدویت، در فرهنگ عقیدتی سنیها نشانه هایی وجود دارد که اکثر عالمان سنی و مسلمانان آن فرقه هم، به مهدویت عقیده دارند و میتوان آن را جزء فرهنگ عقیدتی آنها به شمار آورد. (2)

البته گفتنی است که اعتقاد به آمدن منجی و ظهور او به دین اسلام اختصاص ندارد؛ بلکه در تمامی ادیان به چشم میخورد و پیروان همه ادیان معتقدند که روزی جهان، سراسر ظلم و بیدادگری میشود و منجی قدرتمندی ظهور میکند و جهان را از بیعدالتی نجات خواهد داد. همه بزرگان ملل و ادیان، در انتظار چنین موعودی هستند و این نوید در همه کتابهای آسمانی باقیمانده، چون زند و پازند، جاماسب، تورات و انجیل و حتی در کتابهای مقدس براهنه و بوداییها هم آمده است. (3)

ص:25

اعتقاد به منجی، عقیدهای عمومی و مشترک است؛ اگرچه در اسم و ظاهر آن اختلاف است. اصولاً «فتوریسم»؛ یعنی اعتقاد به دوره های آخرالزمان و انتظار ظهور مصلح کل، عقیدهای است که در کیشهای آسمانی یهودیت، زرتشتی، هندو، مسیحیت و دین اسلام، به عنوان یک اصل مهم پذیرفته شده است. (1)

ص:26

بخش و ساماندهنده قرار داد تا بتواند در بسیاری از اظهارنظرها و ارائه الگوهای فکری حضور داشته باشد و مسلمانان را به صحت عمل سوق دهد. (1)

البته روشن است که تأثیرات اعتقاد به مهدویت، زمانی بارور میشود که این عقیده به طور صحیح و با تبیین جامع، شکل گرفته باشد. از این رو مقتضی است با دلایل علمی و عقلانی و تفکر در آفریده های خدا، صفات خدا، رسالت پیامبران و اندیشه پیرامون ولایت، به ویژه مهدویت و بررسی آن از دیدگاه اسلامی، باور جوانان را تقویت نمود؛ به گونهای که در رأس هر چیز، نشانه های خدا را در علوم و هستی مشاهده کنند و به هر سو مینگرند دلایلی بر هدفداری، نوآوری و نظم بر وجود خالق اعلی بیابند و بفهمند که در برنامه کلان الهی، برای رساندن انسان به کرامت و تکامل مطلوب انسانی، از هدایت تکوینی و هدایت تشریعی بهره گرفته شده و در راستای تحقق این امر، به دلیل اهمیت کلیدی بحث مهدویت و نقش آن، از ابتدا بر روی این باور و تجلی آثار آن سرمایهگذاری شده است.

هر چند لازم است برای تحقق تبیین صحیح عقاید، مهمترین شیوه های تربیتی برای پذیرش عقاید اسلامی را شناخت و اجرا کرد؛ ولی این مهم و پرداختن به راه های جزئی و کلی تبیین و تثبیت عقیده در رسالت این تحقیق نیست؛ بلکه مسئله اصلی این نگاشته آن است که بیان کنیم: اگر باور درست شکل گرفت و مهدویت، جزء اعتقاد راسخ انسان شد، چه آثار تربیتی برای او به ارمغان خواهد داشت؟

ص:27

نیروی عقل و اختیار به او، تربیت و به کمال رسیدن وی است. از این رو خداوند برای تحقق این هدف، برنامه کلان تربیتی خود را از ابتدای آفرینش تا به حال، از طریق هدایت تکوینی و هدایت تشریعی اجرا کرده است. هر چند با وجود تلاشها و مجاهدت فراوان پیامبران و اولیا، تکاپوی خالصانه آنها در عصر خودشان به نتیجه نرسید، ولی تلاش آنان برای آخرین حلقه تربیتی الهی از این زنجیره بههمپیوسته و برای روز موعود ذخیره شده است؛ ضمن آنکه خود آنها از ابتدا مبلغ روز موعود بودهاند و در کتابهای مقدس و قرآن کریم، بشارت آمدن منجی و روز موعود آمده است.

به هر ترتیب، طراحی برنامه کلان تربیتی الهی و سیر آن، به گونهای است که به دنبال خود شرایط ظهور را فراهم خواهد آورد و پس از آن، آخرین و بزرگترین نتیجه، یعنی ظهور منجی موعود و به تعبیر شیعی ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف محقق خواهد شد که هدف آن، تربیت انسانهای متعالی و سامان مدینه فاضله است. دست یابی به این مقصود تربیتی، وابسته به شرایطی است که عبارتند از:

1. وجود طرح و برنامهای کامل و عدالتمحور که بشر آن را از سوی خداوند دریافت میدارد و قانون فراگیر برای جامعه بشری میگردد؛

2. وجود پیشوایانی که برای اجرای این طرح و برنامه از ابتدای زندگی بشر تلاش کردند تا در نهایت، پیشوای نهایی این برنامه و قانون را در روز موعود به طور کامل اجرا کند؛

3. وجود شماری کافی از مؤمنان مخلص که پیشوایان و به طور اخص، پیشوای نهایی را در اجرای مطلوب مأموریتش یاری دهند.

در شرط نخست، برنامه خداوند آن است که برای تحقق غرض خود از آفرینش انسان، قوانینی بنیان گذارده و بشر را به مدد آن و در امتداد کاروان انبیا و اولیا در طول تاریخ، پرورش دهد تا سرانجام، اجرای کامل این برنامه در قالب مکتب اسلام با موفقیت صورت پذیرد. (1)

در شرط دوم، خداوند پیشوای نهایی را امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار داده تا در مقام رهبری

ص:28

نمونه، قانون و برنامه کامل را اجرا کند.

در شرط سوم، همه امتها میتوانند طبق اصول و برنامه دینی خود تربیت شوند و به عنوان یاور موعود مطرح باشند؛ چرا که پذیرش پیامبر خاتم و اجرای فرمانهای او جزء اصول مسلم ادیان گذشته بوده است.

امت اسلامی میتواند بر اساس قانون و برنامه کامل دین اسلام، دستورات الهی، فرمایشات و سنت رسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم و اهلبیت علیهم السلام و برنامه های تربیتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در طول غیبت، هم از لحاظ درک مفاهیم و هم از نظر پیروی علمی از آن، تحت تربیت قرار گیرند و باید مسیر طولانی تربیت را در شرایط ویژهای چون امتحان و پالایش روح و روان طی کنند که این خود، در دو ساحت تربیت عقلی و ایمانی به سامان خواهد رسید.

در تربیت عقلانی، امت اسلامی (و به طور غیر مستقیم، همه بشریت) از رهگذر آموزه های دینی و تلاش عالمان و متفکران و نائبان خاص و عام حضرت و نازکاندیشیهای آنان درباره معارف اسلام تربیت میشوند تا به سطحی از عقلانیت برسند که توان درک اندیشه و قوانین جدید روز موعود را کسب کنند.

تربیت ایمانی آنگاه حاصل و کامل میشود که امت اسلامی، دوران دشوار ظلم و بیداد انحرافات را بگذراند و برگزیدگان صالح امت، آنچنان اخلاص و ایمان و ارادهای داشته باشند که واکنش آنها در برابر کژیها و زشتیها، در راستای اجرای قانون و برنامه کامل الهی و به عبارتی دیگر پیروی تام و کامل از فرامین الهی باشد.

به همین ترتیب، اگر این تربیت نسل به نسل استمرار یابد، در طی این فرایند، شمار مخلصان به حدّ کفایت خواهد رسید و با وجود شرط یک و دو و با حاصل شدن شرط سوم، وعده الهی محقق خواهد شد. (1) عدهای که به این مرحله نرسند نیز طبق مراتب خود در زمان پس از ظهور، تحت تربیت مستقیم حضرت قرار خواهند گرفت.

در اینجا، میزان ارتباط مهدویت و اعتقاد به آن و روز موعود، با برنامه کلی تربیتی الهی روشن است؛ چرا که در حقیقت آن روز است که عبودیت و پرستش واقعی پروردگار که

ص:29

هدف اصلی آفرینش است، تحقق پیدا خواهد کرد.

در این صورت چنانکه روشن شد، روز ظهور نه رویدادی غیرمنتظره و تصادفی است و نه پدیدهای موقت و زوالپذیر؛ بلکه نتیجه طبیعی و تدریجی برنامه کلان تربیتی الهی و هدف مورد نظر خداوند از آفرینش بشر است.

ص:30

ص:31

اعمالی پویا و متکامل درباره خدا، خود، انسانهای دیگر و طبیعت میشود و زمینه های آرامش و سلامت روان را فراهم میسازد؛ ضمن آنکه از ابتلا به بیماریهای روانی، افسردگیها و خمودگیها و خستگیها جلوگیری میکند و زمینهساز رشد و ارتقای توانمندیهای فرد در ایفای نقشهای فردی و اجتماعی است. بر این اساس، خصوصیات و شاخصهای تربیتی انتظار، در چهار محور: ویژگیهای شناختی، عاطفی، رفتاری و جنبشی (1) سامان مییابد و زمینهساز ارتقای روانی فرد میشود؛ یعنی در ابعاد شناختی، عاطفی، رفتاری و جنبشی، توانمندیهای وی را بالا میبرد و از این جهت بر سلامت روان او تأثیر میگذارد؛ به خصوص که این انتظار، متعلق به یک معصوم پاکسرشت است که فراگیری رحمت و عدالت در جهان، رهآورد ظهور اوست. (2)

بدین ترتیب روشن شد که انتظار به عنوان رکن سازنده مهدویت و نسخه جامع تربیتی در این بحث مطرح است و از آنجا که موضوع این اثر، «آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت» است، میباید برای ارزیابی و شناسایی این آثار، شاخصهای تربیتی را در این موضوع به دست آوریم. از اینرو، بر اساس محورهای اشاره شده در شاخص تربیتی انتظار، با مطالعه در منابع روایی و عقیدتی، ارکان مباحث مهدویت و آموزه های آن شناسایی شد؛ سپس با غور در منابع تربیتی و بررسی ارکان و آثار تربیتی و در ادامه، تطبیق آن با مهدویت و تنظیم ساختار آثار تربیتی در موضوع عقیده به مهدویت، شاخصهای تربیتی عقیده به مهدویت شکل گرفت و با توجه به نقش ویژه انتظار، یکی از ارکان ثابت در این چهار محور، «انتظار» معرفی شده است. در نتیجه از این شاخصها، برای ارزیابی آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در جوامع و بررسی شواهد تاریخی مربوط به عصرهای پیش از غیبت، غیبت صغری و غیبت کبری استفاده میکنیم.

ص:32

ص:33

دست راست و ماه را در دست چپ من بگذارید، از تلاش برای سعادت بشر دست برنمی دارم». (1) نمونه دیگر، امید بشر به تحقق ظهور و تشکیل حکومت عدل و رحمت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و مدینه فاضله و قرار گرفتن در زمره یاران حضرت است. (2)

با توجه به کارکردها و آثار خاص مهدویت، یکی از فرضیه های تقویت سلامت روان، تقویت نگرش امیدوارانه از طریق عنصر مهدویت و عقیده به آن در نظر گرفته شده است. در یک تحقیق میدانی، روشن گردید که یکی از راه های تقویت سلامت روان، تقویت عنصر مهدویت و اتصال به منبع الهی از طریق امید و نیکی، به منظور تعالی هرچه بیشتر است. (3)

از دیدگاه اسلامی، انسانی که خودآگاهانه ارتباطی زنده و پویا و متکامل با تمام هستی دارد، دارای روان سالم است. عالیترین الگوهای انسانهای سالم نیز انبیا و اولیا هستند؛ چراکه خودآگاهانهترین، پویاترین و متکاملترین رابطه را با کل هستی دارند. دیگر انسانها نیز به میزان نزدیکیشان به ملاکهای امید و سلامت روانی که آن بزرگواران در توصیه های دینی خود مشخص کردهاند، از امید و در نتیجه سلامت روان بهرهمند هستند. (4) با این توضیح، عقیده به مهدویت و به کار بستن راهکارها، توصیه ها و آموزه های مهدوی، موجب ارتباطی آگاهانه، امیدوارانه، پویا و فعال و کامل با خدا، خود، انسانهای دیگر و طبیعت و به عبارتی کل هستی میشود.

بر این اساس، شاخصهای تربیتی این محور که برای سنجش آثار تربیتی عقیده به مهدویت در نظر گرفته می شود، عبارتاند از:

- تقویت و استحکام اعتقاد نظری و در پی آن، اعتقاد عملی به توحید و عدل؛

- شناخت و معرفت درباره خدا و برنامه های تربیتی او و نیز شناخت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و اقدامات ایشان؛

ص:34

- بینش صحیح درباره انسان و زندگی و وظایف او در دنیا و عمل کردن بر اساس آن؛

- داشتن تفکر و روحیه ظلمستیزی و عدالتخواهی؛

- داشتن تفکر مثبت و امیدوارانه در رویارویی با مشکلات و سختیهای دوران غیبت؛

- داشتن فکری خلاق و جستوجوگر برای یافتن راه های حل مشکلات آن زمان؛ به عنوان مثال قرار دادن نماد برای انتظار و امید به منظور تکرار و یادآوری آن؛

- توجه به امام زنده و حاضر، و اعتقاد و امید به هدایت و تربیت و یاری ایشان در زمینه های مختلف علمی و معنوی زندگی؛

- توجه به مصالح و فواید غیبت در تربیت افراد؛

- توجه به توصیه و راهکارهای حضرت در زمان غیبت صغری و کبری، از جمله توجه به سیره و سنت ائمه پیشین علیهم السلام، اطاعت از نواب عام، استفاده از سخنان و توقیعات حضرت و... ؛

- تفکر در مورد آینده، اهداف و تکالیف؛

- امیدواری ذهنی و تفکر مثبت درباره آینده و تحقق حکومت عدل جهانی و مدینه فاضله؛

- تفکر و نظمبخشی به اهداف کوتاهمدت و بلندمدت برای رسیدن به مرتبه عالی انسانیت و کسب رضایت حضرت.

ص:35

شکل میدهد. با محبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است که زمینه های اطاعت از او فراهم میشود و با اطاعت از اوست که راه کمال به سوی خدا هموار میگردد (البته محبت حقیقی نه ادعای محبت). (1)

امام رضا علیه السلام به نقل از امام علی علیه السلام میفرماید:

هر کس دوست دارد خدا را ملاقات کند در حالی که دارای ایمان و اسلام نیکو باشد، محبت منتظَر - صاحبالزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف - را پیشه خود قرار دهد که او و دیگر پیشوایان، چراغهای روشن در تاریکیهای زندگی و امامان هدایت و نشانه های تقوایند. من برای هر کس که آنان را دوست بدارد و ولایتشان را داشته باشد، از سوی خدای تعالی بهشت را ضمانت میکنم. (2)

در انتظار موعود آخرالزمان، شور و طلب محبت متعلق به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ اما نکته پر اهمیت آن است که این اشتیاق و محبت به حضرت، بدون امید و اصلاح نفس و آمادگی معنا پیدا نمیکند. در اصل، محبت و شوق واقعی به حضرت زمانی است که منتظر با کسب ویژگیها و صفات منتظران حقیقی و انجام وظایف و تکالیف خود، عشق و شور خود را افزون بر زبان، به صورت قلبی و در عمل نیز به محبوب و مربی خود ابراز کند. این موضوع یک رابطه دو طرفه است که محبت، شور اطاعت میآورد و اطاعت، عشق و محبت را زیاد میکند و این امر نشان میدهد که در بعد عاطفی نیز آثار انتظار، معطوف به تربیت، اصلاح و تکامل و تعادل اخلاقی، از طریق صبر بر رذایل و کسب فضایل است.

بدین ترتیب، شاخصهای تربیتی این محور، به این شرح در نظر گرفته میشود:

- توجه به حضرت در هر زمان، از شوق و محبت؛

- احساس حضور مولا و مربی، و مراقبت دائمی و همیشگی بر اعمال و رفتار به جهت نظارت دائمی ایشان؛

- داشتن شور و نشاط و سرزندگی به واسطه این اعتقاد و دوری از افسردگی و ناامیدی؛

- اطاعت از فرمانهای حضرت به دلیل محبت حقیقی به ایشان؛

ص:36

- از جانگذشتگی و ایثار، به دلیل عشق و علاقه به مولا و اهداف ایشان؛

- وحدت و اتحاد مردم برای یاری دادن حضرت، به دلیل علاقه به ایشان و اهداف عالی آن حضرت؛

- پیوند روحی و قلبی با امام و مربی کامل عالم؛

- توجه و عُلقه به مکانهای منتسب به حضرت و ادعیه منتسب به ایشان؛

- انجام دادن مستحبات و هدیه دادن ثواب اعمال، مثل صدقه و حج از طرف ایشان.

ص:37

کسب فضایل اخلاقی در آمادگی خود میکوشد.

انسان منتظر افزون بر تحول درون و نفس خویش، برای احیای حقوق از دست رفته و اقامه عدل نیز تلاش میکند؛ چرا که انتظار، تعهدهای انسانی را در قبال خود و انسانهای دیگر قوت میبخشد. انسان منتظر با مشاهده در اوضاع جامعه، از خود میپرسد: چرا در جامعه، درگیری، ناعدالتی و نافهمی است؟ چرا برخلاف مبانی تربیتی و عقلی عمل می شود؟!

چنین انسان صبور و خواهان عدل که منتظر روزی است که شرایط آن بهگونهای باشد که اقتضای آفرینش است، به خودسازی و جامعهسازی میاندیشد و برای آن تلاش می کند.

بدین ترتیب، آثار تربیتی انتظار در محور رفتاری، در دو بعد فردی (1) و اجتماعی (2) طرح می شود و برای ارزیابی این آثار در دوره های مختلف، شاخصهای آن بدین شکل سامان می یابد:

- تلاش برای مهذب شدن و کسب فضایل اخلاقی؛

- صبر در برابر گناه و هوا و هوس؛

- صبر در برابر برخورد نامطلوب برادران و خواهران دینی؛

- صبر در برابر سختی ظلم و ستم، به امید بهبود شرایط و فرا رسیدن روزگار صلح و راحتی؛

- صبر در برابر غیبت امام و مولا؛

- تلاش عملی برای منتظر واقعی و یار حضرت بودن در زمان ظهور؛

- تکاپو و تلاش برای اصلاح اعمال، به دلیل نظارت و آگاهی حضرت؛

- زمینهسازی و مقدمهسازی فردی و اجتماعی برای تعجیل فرج؛

- عادل بودن در عمل به تکلیف و برخورد با دیگران؛

- تقویت جنبه عبادی به وسیله ارتباط معنوی با حضرت و احساس حضور دائم ایشان؛

ص:38

- تلاش برای احیای حقوق از دست رفته و اقامه عدل و کمک به دیگران؛

- امر به معروف و نهی از منکر برای اصلاح جامعه؛

- خستگیناپذیری در برابر امتحانات و دشواریهای عصر غیبت و دلداری دادن به دیگر شیعیان؛

- برنامهریزی به منظور تحقق اهداف مورد نظر در راستای رسیدن به مقام منتظر حقیقی.

ص:39

دارد که به طور بالقوه زمینهساز فرضیه انقلاب میتواند باشد... بر این اساس که امام دوازدهم، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در سال 893 م ناپدید شد و در نهایت، جهت ایجاد عدالت در دنیا ظاهر میشود. به طور اصولی شیعه متوجه شده است که بین این دو تاریخ، عدالت واقعی در دنیا وجود ندارد که به طور بالقوه نظریه انقلابی است». (1)

بر این اساس، شیعیان با صبر و تحمل در برابر دشواریهای راه و داشتن روحیه عدالتخواهی، با پیروی از رهبران شیعی و حفظ وحدت و همدلی، با حضور در صحنه های پیکار نظری و عملی و با همکاری انسانهای خداجو و عدالتخواه، آماده قیام شده و به قیامهای زمینهساز انقلاب جهانی اقدام کردهاند. (2) همراهی برخی مردم با مدعیان دروغین مهدویت نیز بر اساس همین آرمانخواهی بوده که متأسفانه این کاذبان، برای رسیدن به اهدافشان از آن بهرهبرداری کردهاند.

در اهمیت و آثار انتظار شیعه، همین بس که دشمنان در جلسات خود آن را مانع تسلط بر مسلمانان میشمارند؛ چنانکه در کنفرانس تلآویو، مایکل امجی گفته است: شیعیان با نام امام حسین علیه السلام قیام میکنند و با اسم امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قیامشان را حفظ میکنند. (3)

در این محور نیز شاخصهایی برای سنجش آثار تربیتی عقیده به مهدویت در دوره های مختلف تعیین شده است که عبارتاند از:

- داشتن روحیه تعهد و مسئولیتپذیری؛

- ایثار و از خودگذشتگی برای استقرار عدالت و حکومت حضرت؛

- نپذیرفتن حکومت ظالم و ایستادگی در برابر آن؛

- تلاش برای اصلاح و تحول در جامعه و ایجاد عدالت به منظور زمینهسازی برای قیام و اصلاحات حضرت؛

- داشتن روحیه شهادتطلبی و در رکاب حضرت بودن؛

- داشتن وحدت و اتحاد برای یاری دادن حضرت یا حکومت اسلامی در زمان غیبت، از

ص:40

طریق جنبشهای مردمی.

در هر چهار محور تبلور آثار تربیتی، دو صفت مشترک صبر و عدل، به معنای داشتن روحیه صبر و روحیه عدالتخواهی و تعادل وجود دارد؛ چرا که یکی از ابعاد تربیتی مکتب اسلام، صبر است و توصیه عام معصوم علیه السلام درباره آن فراوان است. همچنین توصیه خاص به صبر در آخرالزمان نیز در کلام آنان آمده و بسیار ستایش شده است. امام رضا علیه السلام در باب صبر در مشکلات عصر غیبت، میفرماید: «چه نیکوست صبر و انتظار فرج» (1) و به فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: «انتظار فرج همراه با صبر، عبادت است». (2)

هدف اصلی انتظار، حفظ روح امید و نشاط، احساس تعهد و آمادگی و عمل به تکلیف و محبت حقیقی و پیوند روحی با امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و تلاش برای اصلاح خود و جامعه است که تحقق این موارد، بدون صبر امکان ندارد. (3)

از سوی دیگر، مفهوم عدل، تعهدپذیری و رعایت حقوق دیگران و روابط اجتماعی نیکو و رعایت کمال اخلاق است. پیامبران که از حقیقت جامعه و انسان و سعادت او باخبر بودند، خوب میدانستند که همه احکام الهی در پرتو بهبود روابط انسانی و امنیت و عدالت اجتماعی تحقق مییابد و زمینه عینیت یافتن احکام، بدین ترتیب آماده میگردد. در جامعه عادل است که انسان، به درستی تربیت میشود؛ با آسایش و امنیت، تن به تکلیف میدهد؛ به مقررات و حقوق همگان احترام میگذارد و در پرتو چنین تعهدشناسی، به سعادت و معنویت و خدا دست مییابد.

از ابعاد مهم و زیربنایی در ساختن جامعه عدالتمحور، راهیابی و نفوذ عدالت در روح افراد و برقراری تعادل اخلاقی در میان مردم است. حقجویی و عدالتخواهی، در پرتو تربیت صحیح و اصلاح اخلاق و برقراری عدل و تعادل باطنی نفوذ میکند و محور گزینش اهل عدل میشود. در زمینه عدالت اخلاقی و تربیتی و تعادل باطنی، افزون بر هدایتهای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، ائمه علیهم السلام هم زمینهسازی کردهاند که احادیث تربیتی و اخلاقی

ص:41

آنان و توصیهشان به راستگویی، (1) خوشبینی، (2) مهرورزی، (3) دیگران را از خود دانستن (4) و... راه گشا خواهد بود.

ارتباط مباحث سیاسی و جامعهشناسی عصر غیبت با آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت

شاید این نکته در ذهن آید که تحولات اجتماعی صدر اسلام و مقاومت شیعیان در برابر خلفای ستمگر، شکلگیری جنبشهای مردمی، شکلگیری مدعیان مهدویت - چه به قصد خیر و تحول و چه برای رسیدن به قدرت - در تقسیمات سیاسی و جامعهشناسی مهدوی جای میگیرد و طرح آن در آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت، در محور جنبشی لازم به نظر نمیرسد.

پاسخ این است که قرار گرفتن این مباحث در تقسیمات سیاسی و جامعهشناسی مهدوی کاملاً درست است؛ اما ریشه ها و بناهای شکلگیری این جنبشها و ادعاها، الگوگیری این گروه ها از آغاز تا سرانجام، همه و همه به آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در افراد و جامعه باز میگردد؛ ضمن آنکه اگر آموزه های مهدوی و تعلیمات ائمه علیهم السلام در این باب و آثار تربیتی این پذیرش در میان مردم وجود نداشت، حتی فکر تشکیل جنبش یا ادعای مهدویت در ذهن این گروه ها شکل نمیگرفت.

در حقیقت میتوان ادعا کرد که حتی تشکیلات سیاسی و شکلگیری جنبشها و ادعاها در عصر پیش از غیبت و پس از آن، بر اساس آموزه های مهدوی و از آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت است؛ حتی مدعیان دروغین و افراد سودجو نیز با اطلاع از آثار تربیتی این اعتقاد و جایگاه مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و مهدویت در بین مردم، و با الهام و الگوگیری از قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از این موضوع برای رسیدن به مقاصد سوء خود بهره برده و تشکیلات خود را برپا کردهاند.

به بیانی دیگر، شیعه با اعتقاد به مهدویت و بهکارگیری آثار تربیتی آن چون انتظار، ظلم

ص:42

ستیزی و عدالتخواهی، مشروع ندانستن حاکمان سیاسی، نصب عام فقیهان به نیابت از امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، امید به اصلاح و تعالی جامعه و نابودی مظاهر ظلم و فساد، یا محرومیت جامعه از فیض حضور امام، زمینهسازی برای تعجیل فرج و... موضوع انتظار را به طور مستقیم یا غیرمستقیم، محور فکری خود قرار داده و در قیامها و جنبشهای خود از آن بهره برده است.

چنین عقایدی در شیعه درباره احیای مردم و جامعه و رستگاری در آینده نزدیک، یک نوع موعودباوری همراه با محبت را به او ارزانی داشته است و چشمانداز تحقق رستگاری و ایجاد مدینه فاضله در زمان حضرت، باعث قوت و توانمندی این مذهب شده است. هنگامی که چنین عقیده دینی و آثار تربیتی آن، در برابر یک هدف سیاسی برگرفته از آن آثار آماده به کار میشود، موجب یک تعهد و ایثارگری قوی خواهد شد.

در نوشته های «اندرو وهی وود»، درباره اعتقاد به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ظهور و انتظار آمده است: آثار تربیتی این اعتقاد در سیاست، میشود تعهد و ایثارگری و... . بدین ترتیب، موضوع مهم و اساسی غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و امید به تشکیل حکومت صالح، به طور مستقیم و غیر مستقیم بر رفتارهای سیاسی شیعیان اثر دارد و در بعد تربیتی، آنان را به شهادتطلبی، مقاومت، مبارزه با رژیم فاسد و... سوق داده است. (1)

بدین ترتیب، شاخصهای تربیتی عقیده به مهدویت برای سنجش آثار و شواهد تربیتی دلالتکننده بر این عقیده، در چهار محور: شناختی (امید به آینده)، رفتاری (آمادگی و اصلاح نفس)، عاطفی (شوق و محبت) و جنبشی (قیام و اصلاح) با وجه مشترک انتظار، طبقهبندی شد. برای بررسی محورهای یاد شده، عنصر صبر و حقجویی و عدالتخواهی نیز مورد توجه خواهد بود.

ص:43

ص:44

با عنایت به تقسیم دوره ها به پیش از ظهور و بعد از ظهور به منظور بررسی آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت، بر دوره پیش از ظهور متمرکز میشویم و راهکارها و ساختارهای تربیت مهدوی و شواهد تاریخیِ مربوط به آثار تربیتی را که در پی اعتقاد به مهدویت، در سه دوره پیش از غیبت، غیبت صغری و غیبت کبری بروز یافته، در قالب سه فصل مجزا بررسی میکنیم. این فصل به دوره پیش از غیبت اختصاص دارد.

همانطور که در بخش مهدویت و برنامه کلان تربیتی الهی اشاره شد، زمینهسازی تربیت مهدوی از دوران پیش از غیبت مورد توجه بوده است. از جمله اقدامات و راهکارهایی که برای زمینهسازی این امر صورت گرفته است، عبارتاند از:

- بیان نشانه ها و شرایط ظهور؛

- زمینه سازی خداوند درکتابهای آسمانی و اقدامات انبیا؛

- اقدامات اساسی ائمه علیهم السلام در راستای تربیت مهدوی.

در این فصل، به بررسی هر یک از این امور و آثار آن خواهیم پرداخت.

ص:45

نشانه ها چه جلوهگر شود و چه نشود، روز موعود خواهد آمد. این نشانه ها، مطالبی است که خداوند توسط پیشوایان دین به آگاهی مردم رسانده است. نشانه ها دو نوع است: نشانه های نزدیک که نزدیک بودن زمان ظهور را میرساند و نشانه های دور که بر اصل حادثه ظهور دلالت دارد.

مهم آن است که با وجود این تفاوت، هر دو یعنی هم «شرایط» و هم «نشانه ها» با بحث تربیتی ما مرتبط است. از شرایط ظهور، دو شرط مهم آن تا به حال آنگونه تحقق نیافته است که موجب تحقق وعده الهی شود:

تربیت امت اسلام در ساحت فکر و اندیشه، برای آنکه شایستگی فراگیری، فهم و اجرای قوانین خدا، دین و امام موعود را داشته باشند که آن را تربیت فکری و عقلی مینامیم و تربیت در ساحت ایمان، که شماری کافی از افراد مخلص و مؤمن برای اجرای برنامه های عدالتمحور و کامل الهی آماده باشند.

البته روشن است که حدی نسبی از تربیت فکر و ایمان در عصر پیش از ظهور انتظار میرود؛ چرا که تحقق کامل آن، پس از ظهور و در زمان حضور حجت حق اتفاق خواهد افتاد.

تربیت فکری و ایمانی پیش از ظهور، به تدریج و در نتیجه یک برنامه تربیتی درازمدت محقق خواهد شد. روشن است که در این موارد، قابلیت ارتقا وجود دارد و امت میتوانند از جهت عقلی و ایمانی، از راه های پرورش عقل و ایمان، همواره در حال پیشرفت و ترقی باشند. تا زمانی که برنامه کلان الهی در باب تربیت امت اسلامی نتیجه نداده و امت به سطحی مطلوب از مسئولیتپذیری و رشد نرسیده است، باید گفت که روز موعود فرا نخواهد رسید؛ چرا که حدود و مقدمات، بالاتر از سطح فکری و فرهنگی و ایمانی مردم خواهد بود.

امام موسی کاظم علیه السلام فرمود:

ای پسرم! عقلهای شما برای فهم این امر ضعیف است و خردهایتان برای حملِ آن

ص:46

سست؛ ولی اگر در آن زمان (زمان ظهور) زندگی کنید، آن را درک خواهید کرد. (1)

مراد از «عقول» در این روایت، همان سطح فکری و فرهنگی و مراد از «احلام»، اخلاص و ایمان و نیروی اراده و مسئولیتپذیری است. طبق فرمایشات حضرت، درک و فهم این امر منوط به زندگی در آن زمان (ظهور) است و زندگی در زمان ظهور، منوط به تحقق شرایط و رسیدن روز موعود است. تا امت اسلامی به درجهای نسبی از رشد و تربیتیافتگی در عرصه عقل و ایمان نرسند، روز موعودی نخواهد آمد که تعقل و ایمانشان کامل شود و امور مورد نظر را درک کنند. (2)

با این اوصاف همانطور که ادعا شد، هم نشانه ها و هم شرایط، دارای فواید تربیتی خاص خود خواهند بود. هر چند نشانه ها رابطه سببی با روز ظهور ندارند، خداوند آنها را مایه بیداری و آگاهی امت قرار داده تا نزدیک شدن زمان ظهور را دریابند و با تلاش و تکاپو، آمادگی کامل روحی و فکری برای استقبال از امام و رهبرشان و پذیرش مسئولیت ها را داشته باشند.

در مورد شرایط نیز در صورت حاصل شدن دو شرط تربیت عقلی - فکری و تربیت ایمانی، جدا از حرکت و پیشرفت تربیتی در همین سیر، شرایط دیگر نیز برای ظهور محقق خواهد شد. در نتیجه، آن طرح و ایده کامل اسلام در میان بشریت پدیدار خواهد شد و امت هم که به مدد آموزه های تربیتی مکتب اسلام و به طور خاص، آموزه های اعتقادی - تربیتی مهدوی، به شایستگی تربیت شدهاند، قابلیت آن را پیدا خواهند کرد که در زمان ظهور حضرت، از حکومت عدل جهانی ایشان حمایت کنند؛ چرا که درک عقلی و ایمانی مطلوب را یافتهاند. (3)

ما در اینجا به دنبال سیر تربیتی برای رشد عقلی - فکری و ایمانی مردم در زمان پیش از ظهور و تا حدودی پس از ظهور هستیم؛ اینکه در برنامه کلان الهی و برنامهریزی تربیتی آن، در آخرین حلقه از زنجیره تربیتی که تربیت مهدوی است، مراحل چگونه و با

ص:47

چه اهدافی چیده شدهاند تا ما، به سرانجام اعتقاد مهدوی و آثار تربیتی آن دست یابیم.

این توضیح لازم است که هر چند در نگاه کلان، تربیت را در دو ساحت عقلانی و ایمانی در نظر میگیریم، در بررسی سیر تربیتی در دوره های پیش از ظهور، مباحث خود را در قالب این دو قسم مطرح نمیکنیم؛ اما پس از بررسی، روشن خواهد شد که نتایج مباحث عرضه شده، در تجلی و رشد عقلانی و ایمانی امت مؤثر بوده، هست و خواهد بود.

ص:48

از مجموع آیات که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به موضوع مهدویت اشاره دارد، چنین بر میآید که خداوند به گروهی از مسلمانان که دارای دو صفت ایمان و عمل صالح هستند، سه نوید داده است: استخلاف و حکومت در زمین (آیه 5 سوره قصص و آیه 55 سوره نور)؛ نشر آیین حق به طور اساسی در همه جا (آیه 28 سوره فتح و آیه 33 سوره توبه)؛ از میان رفتن تمام اسباب خوف و ناامنی (آیه 55 سوره نور).

این موارد، نمایانگر بشارت خداوند به هنگام حضور مصلح جهانی در میان مردم است. مقدمه حضور مصلح، اصلاح و تربیت مردم است که محوریت آیات قرآنی در موضوعات مختلف، اصلاحات فردی (1) و اصلاحات اجتماعی (2) است و به زمینهسازی برای آمادگی عقلی و ایمانی بشر کمک میکند. در کنار آن، خداوند با بشارت آمدن منجی و توصیف روزگار نهایی و دعوت به صبر و انتظار، بر اهمیت موضوع مهدویت تأکید میکند.

به عبارت دیگر، قرآن کریم روشی ویژه و منحصر به فرد برای مطرح کردن موضوع مهدویت به کار گرفته و تمام اصول خود را در این الگو نهادینه کرده است و با توجه به سنتهای تخلفناپذیر الهی، تحقق این آرمان بزرگ الهی را به بشریت نوید داده و به منتظران راستین امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، بینشی روشن و مسیری صحیح و انگیزهای متعالی بخشیده است، و آنان را به سوی سازندگی همه جانبه در دوران انتظار فراخوانده و شاخص ها و ویژگیهای منتظران را نیز ترسیم فرموده است. (3)

پیامبران و امامان نیز معلمانی از جانب خدا برای اصلاح و تربیت بشر هستند. البته معلم جهانی و مصلح نهایی در آیات قرآن، حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف است (4) که برای اصلاح و

ص:49

تربیت جامع و کامل بشر ظهور خواهد کرد.

در دیگر کتب مقدس در بشارتهای عهدین قدیم و جدید و زبور، اشاراتی است که در مورد ظهور یک منتظر بشارت میدهد و کیفیت حکم او و شیوه ارتباط او با خدا را بیان میکند که در این اشارات، با سخنان پیامبر و اهلبیت علیهم السلام تشابهات فراوانی یافت میشود.

از جمله این موارد، در سفر اشعیا 11: 2، 3، 4، 6، 8، 9 و 10 است که در مورد صفات موعود منتظر بیان شده است:

... حلول میکند بر او روح رب و روح کلمه و فهم و روح مشورت و قوه و روح معرفت و ترس خدا... حکم میکند به انصاف و عدل... آن روزی که بالا خواهد گرفت "قائم" پرچم را برای امتهایی که طلب میکنند او را و انتظار میکشند او را.

و عبارات آن، با صفات بیان شده در روایات اسلامی که مهدی منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف با حکم و فهم میآید و به عدل و عدالت برای ساکنان زمین و با حکم داود علیه السلام قضاوت میکند و...، (1) مشابه است.

در مورد زمینهسازی انبیا با توجه به آنکه برنامه همه ادیان و راهبرد همه انبیا علیهم السلام احیا و تربیت انسان بوده است، در اعتقاد اسلامی، حکومت و تربیت مهدوی، تجلی آخرین فرصت ادیان (بقیة الله) در این جهت تلقی شده است؛ چنانکه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ابتدای ظهور، در سخنرانی خود می فرماید: «من باقیمانده آدم، بهترین فرزند نوح، برگزیده نسل ابراهیم علیه السلام و برگزیدهترین ]از خاندان[ محمد صلی الله علیه و آله و سلم هستم». (2) در واقع، نهالی که حضرت آدم علیه السلام کاشت و یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر آن را آبیاری کردند، در حکومت مهدوی به بار مینشیند. در سخن پیشوایان دین آمده است:

خوشا به حال آنان که این زمان را درک کنند و اگر ما هم آن زمان را درک میکردیم، در یاری امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف میکوشیدیم. (3)

ص:50

در حقیقت این رغبت و شوق پیشوایان دین، بدین دلیل بوده که چشمانداز آرمانی همه انبیا و امامان، در حکومت مهدوی تحقق مییابد و از این دوره است که تکامل بشری شتاب مییابد؛ هر چند در زمانهای قبل زمینهسازی تربیتی صورت گرفته است، ولی افراد بر خلاف عصر پیش از ظهور، از زمان تحقق این دوره تا انتهای تاریخ میتوانند با کمترین کوشش و هزینه به رشد و کمال دست یابند. بنابراین بدیهی است که تمامی ادیان و رسولان و امامان، احساس خوبی به این عصر و این حکومت داشته باشند و از آن به نیکی یاد کنند.

موارد مطرح شده در مورد منجی در کتب مقدس و تبلیغ و ترویج آن از طرف پیامبران الهی، آمادهسازی ذهنی افراد بشر در تمام ادیان درباره وجود و ظهور منجی در آخرالزمان، توصیه به کسب آمادگی و اصلاح خویش و جامعه و در انتظار او بودن و بیان توصیفات و خصوصیات او، از جمله زمینهسازیهایی است که انبیا برای ایجاد درک و فهم در آیندگان درباره منجی آخرالزمان و اهمیت این مسئله برای آنها انجام دادهاند. «روز موعود» نتیجه تلاشهای انبیا از آغاز پیدایش است که همگی بسترسازان تحقق آن روز هستند. (1)

بدین ترتیب، بهترین روش برای هدایت و تربیت انسان، جهت بخشیدن به حیات اوست. قرآن، بهترین و عالیترین روش هدایتی را داراست و آیه 9 سوره اسراء بر این مطلب اشاره دارد؛ چرا که قرآن، روح انسانی را با بهترین روش رشد میدهد؛ به گونهای که انسان هم قادر است مسائل سودمند و حکیمانه را درک، و هم راه عملی را به خوبی طی کند. (2)

این روش، در بحث تربیت کلی الهی و نیز در بحث زمینهسازی اعتقادی مهدویت در کلام خدا جلوهگر است و در کنار آن، رهنمودهای رهبران دینی نیز مکمل این روش تربیتی است. همچنین بزرگواران دینی ما نیز در جهت تفهیم و ایجاد باور درست درباره مهدویت (غیبت، انتظار و ظهور) گام برداشتهاند که پس از کسب معرفت و بصیرت درباره

ص:51

آن، باید بر اساس آن عمل کنیم.

به فرموده امام علی علیه السلام:

علم و عمل، پیوندی نزدیک دارند و کسی که دانست، باید عمل کند؛ چرا که علم، عمل را فرا خواند؛ اگر آن (عمل) را یافت، میماند و گرنه کوچ میکند. (1)

ص:52

آمدن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و معرفی ایشان، در مسلمانان آمادگی علمی و روحی ایجاد کردهاند.

2. توصیف عصر غیبت و دوران انتظار: درباره دوران انتظار، سازنده بودن انتظار و معرفی آن به عنوان برترین عبادت، توصیف عصر غیبت و شرایط و اسرار آن، روایات متعددی بیان شده؛ از جمله موضوعات مهم آن، امتحانات عصر غیبت و جدا کردن مؤمنان حقیقی از افراد سست ایمان است (1) که به منظور آمادهسازی مسلمانان برای این امتحان، بر آن تأکید فراوانی شده است.

3. توصیف عصر ظهور و عدلورزی و اصلاحات حضرت: (2) تأکید ویژه و توصیف ویژگیهای جسمانی، روحانی و معنوی و اخلاقی حضرت، توصیف عصر غیبت و اوضاع آن، تبیین انتظار و معرفی صفات منتظران حقیقی، تبیین سیره و روش حکومتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر ظهور، بیان شرایط اقتصادی، رفاهی، قضایی و فرهنگی در زمان حکومت حضرت، شرح صفات یاران و کارگزاران او، سخنرانی حضرت در زمان ظهور و حتی پیماننامه اخلاقی (3) حضرت پیش از تشکیل حکومت جهانی خود و عهد و پیمانی که از یاران و کارگزاران خود میگیرد و... همه از مواردی است که چهارده معصوم علیهم السلام در روایات برای معرفت و آگاهی امت اسلامی بیان فرمودهاند.

حال این سؤال مطرح است که این همه تأکید و توصیه در زمان پیش از غیبت برای چه بوده و چه فواید و آثاری داشته است؟ این چه سخنرانی و پیماننامهای است که زودتر از موعد بیان شده است؟! حکمت آن چیست؟ بیان این سخنرانی و پیماننامه، دلالت بر آن دارد که حرکت، رفتار و گفتار، روش و اسلوب، برنامه و عملکرد حضرت، طبق یک برنامه حکیمانه از قبل مشخص است.

قصد ما پرداختن به این روایات نیست؛ مهم آن است که شناخت حضرت و معرفت یافتن به ایشان، آشنایی امت با توقعات و انتظارات او، آگاهی بر خواسته ها و پیمان او،

ص:53

انگیزه و تلاش برای کسب آمادگی، الگوگیری از صفات منتظران و یاران حقیقی، ایجاد شوق و امید، و درک اهمیت مسئله به دلیل پرداختن همه ائمه علیهم السلام به این موضوع و...، از آثار تربیتی بیان این روایتهاست.

راهکار تربیتی ائمه علیهم السلام به منظور ایجاد آمادگی در امت برای عصر غیبت، انتظار و ظهور

1. دعوت به ثابت قدم بودن امت در زمان طولانی شدن غیبت و بیان پاداش انتظار، به منظور ایجاد انگیزه و رغبت: توصیه به پایداری در دین در زمان غیبت و بیان پاداش آن، که دوستی حضرت فاطمه علیهم السلاماست؛ (1) توصیه به ثابت قدم بودن در اجرای امر ائمه علیهم السلام در زمان غیبت که پاداش آن، همرتبه بودن با امیرالمؤمنین علیه السلام در روز قیامت است؛ (2) توصیه به ثابتقدم بودن در راه ائمه علیهم السلام و بشارت به ثواب آن از جانب خدا؛ (3) و برای ایجاد انگیزه قویتر بشارتدادن به این نکته که منتظران ظهور و معتقدان به امامت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، شیعیان خالص و راستین ائمه علیهم السلام (4) هستند.

در این قسمت، محور سخنان معصومان علیهم السلام، درک مشکلات و سختیهای امت در عصر غیبت و دلداری به ایشان و دعوت آنان به امیدواری و ثابت قدم بودن است. معصومان علیهم السلام با کلام خود، انسانها را آگاه و آماده میسازند و از لحاظ تربیتی و روانی، زمینه شوق به انتظار و صبر در برابر سختیهای عصر غیبت را ایجاد میکنند. همچنین در راهکار تربیتی دیگری، با بشارت به پاداشهای ثابت قدم بودن، امت را به پذیرش و عمل فرا میخوانند.

2. اشاره به فضل مؤمنان منتظر و توصیه به انتظار حقیقی: در کلام ائمه علیهم السلام ایمان و عمل صالح و به جا آوردن مراتب بندگی، از خصوصیات منتظران حقیقی معرفی شده است. (5) همچنین بر مأیوس نشدن در دوران انتظار و باقی بودن بر ایمان (6) تأکید، و اخلاص،

ص:54

یقین و ایمان، از جمله صفات منتظران حقیقی شمرده شده است؛ (1) و نیز بر تقوای الهی برای حفظ دین در دوران غیبت، (2) و انتظار همراه با خلق نیکو و پرهیزکاری که از خصوصیات اصحاب قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف (3) است، تأکید شده است.

بیانات ائمه علیهم السلام به گونهای است که توصیه ها و تلاش آنان را در جهت آموزش انتظار حقیقی به منتظران، جلوهگر میسازد؛ چه نکات دقیق و مهمی را در عبارات خود، برای الگوگیری امت اسلامی بیان میدارند و میکوشند از همان ابتدا و در دوران پیش از غیبت، شاخصه ها و ملاکهای منتظران حقیقی را در میان مردم نهادینه کنند.

ایمان، عمل صالح، به جا آوردن مراتب بندگی، مأیوس نشدن و امیدواری، اخلاص، یقین، تقوا و خلق نیکو، از جمله صفاتی است که معصومان علیهم السلام ما را به آنها توصیه کردهاند. گویی دل انسان میلرزد و متوجه این هشدار میشود که مبادا من، امید خود را در این غیبت طولانی از دست دهم و به دنبال آن، ایمان و یقین من سست گردد! با این تنبه، انگیزهای حاصل میشود که به دنبال کسب شناخت صحیح برخیزد و با خالص کردن خود و تقویت روحیه امید، در تقویت ایمان و یقین بکوشد. اینگونه تأثیر کلام و نوع تربیت ائمه علیهم السلام، پیش از غیبت، بروز و ظهور میکند و آثار آن نه فقط در زمان حضور آنان، بلکه تا این زمان جاری است.

3. تدابیر ائمه علیهم السلام برای زمینهسازی عمل در زمان غیبت و ارائه الگوی عملی به منتظران: با توجه به اهمیت موارد این قسم در بحث عملی، تعدادی از متن روایات را به عنوان شاهد مثال ذکر میکنیم:

- اطاعت از خدا و تمسک به امر ائمه علیهم السلام در زمان غیبت؛ یعنی اقتدا به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف:

امامان معصوم علیهم السلام با عنایت به غیبت امام معصوم و ظاهر نبودن او در میان مردم، در

ص:55

نسخه عملی برای عملکرد امت اسلامی، بیان میدارند که میباید اطاعت از خدا و ائمه علیهم السلام و حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف و مودت آنها را در کنار هم داشته باشید و به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف اقتدا کنید. (1)

به فرموده امام صادق علیه السلام:

خوشا به حال کسی که در زمان غیبت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف به امر ما تمسک کند که قلب او بعد از این هدایت گمراه نمیشود. (2)

آن حضرت در کلامی دیگر میفرماید:

در چه حالی به سر خواهید برد در روزگاری که امامتان را نشناسید؟ به آن حضرت عرض شد: اگر چنین شد، چه باید کرد؟ فرمود: از دستورات امام سابق پیروی کنید تا وقتی خداوند او را ظاهر کند. (3)

- حاضر و ناظر دانستن خدا و ائمه علیهم السلام:

اگر اعتقاد به این انتظار، حقیقی باشد و باور کنیم که همه در محضر خدا و امام زمان خود حاضریم، چقدر از مسائل و آداب را رعایت خواهیم کرد؟ در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است: «آیا معتقدید برای ما نسبت به شما، چشمانی نظارهگر و گوشهایی شنوا وجود ندارد؟ به خدا قسم، هیچ چیزی از اعمال شما از ما پنهان نیست. پس همه، ما را حاضر در نزد خود بدانید و نفسهای خود را به کارهای پسندیده عادت دهید و اهل کارهای نیک شوید تا این حقیقت را بشناسید. من، فرزندان و شیعیان خود را به آنچه گفتم، امر می کنم». (4)

حضرت در کلام خود، این نسخه تربیتی را برای آمادهسازی و تنبه صادر میفرماید. وقتی به صراحت بیان میکند که ما شما را میبینیم و نظارهگر شما هستیم، این کنترل از راه دور در نفس اثر میگذارد. بدیهی است که باور این قضیه و یقین به آن، نقش تربیتی

ص:56

زیادی در کنترل نفس دارد و موجب تحولی بزرگ در رفتار و کردار انسان میشود.

- دعوت به دعا و نیایش و داشتن حالت انتظار:

یکی از یاران امام هادی علیه السلام از آن حضرت، درباره برنامه عملی و وظیفه عموم شیعیان در زمان غیبت حضرت سؤال کرد: در زمان غیبت، شیعیان شما چه کاری انجام دهند؟ امام فرمود: «بر شما باد دعا و نیایش و داشتن حالت انتظار». (1)

درباره توصیه به خواندن دعای غریق در زمان غیبت، نقل شده است که امام صادق علیه السلام فرمود:

شبه های دامنتان را خواهد گرفت و به حیرتی دچار خواهید شد؛ [ولی] نشانه هدایت و امام راهبرتان دیده نخواهد شد. در زمان غیبت او، انسان با ایمان را سزاست که خدای را با دعای غریق بخواند. (2)

عناصر کلیدی و شاخص در دعای غریق، در توصیه امام صادق علیه السلام عبارت است از: طلب ثبوت و استواری قلب بر دین، درخواست شناخت خدا که زمینهساز شناخت پیامآور خداست، و درخواست شناخت پیامآور خدا، که موجب شناخت حجت خداست. در انتهای این دعا آمده است: «اگر حجت خویش را به من نشناسانده بودی، از دین و دینداری راستین گمراه بودم (3) ». (4)

این موارد، تدابیر ائمه علیهم السلام در ارائه الگو و دعوت به پیروی از سنت و سیره رسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم در زمان غیبت، و توصیه به دعا و نیایش و ارتباط با خدا از طریق ادعیه، به ویژه دعای غریق بود که ما را در داشتن حالت انتظار واقعی کمک میرساند.

ص:57

به بیانی دیگر، رهنمودهای کلامی و توصیه ها را در سه عرصه میتوان تقسیم کرد:

- رهنمودهایی که وظیفه منتظران حقیقی را در کسب دانش و آگاهی و معرفت صحیح بیان میکند؛ از جمله: آگاهی و معرفت به توحید و عدالت (توانایی او، تحقق وعده های او، نصرت دادن مؤمنان از طرف او و...)؛ (1) آگاهی و معرفت بر مقام امامت و ولایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و شناخت حضرت؛ (2) آگاهی به نقش دین، (3) نقش انسان در زندگی و وظایف او در دنیا. (4)

- توصیه هایی به منظور ایجاد تفکر و بینش صحیح ابراز شده است که در نتیجه کسب آگاهی و معرفت، بینش صحیح درباره این موارد حاصل میشود و درک درستی به وجود میآید؛ از جمله بینش درباره حضور دائم حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نظارت خدا و ائمه علیهم السلام و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بر اعمال و رفتار و کردار ما؛ بینش درست درباره ایام غیبت و در معرض امتحان و ابتلای الهی قرار داشتن به منظور گزینش صالحان؛ بینش صحیح درباره انتظار و محورهای امیدواری، آمادگی، محبت همراه با عمل، اصلاح و قیام؛ داشتن درک درست از فواید صبر و حقجویی و عدالتخواهی، در همه این محورها (5) قابل ذکرند.

- نکاتی که برای عملی کردن علم و بصیرت، با تأکید بیان شده است؛ از جمله: فرمانبرداری و اطاعت کامل از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در مقام عمل، پرهیزکاری و تقوا، داشتن اخلاق نیک و اخلاص و خیرخواهی، ادای حقوق الهی، دعای زیاد برای فرج و...، (6) که با عمل به این توصیه ها و کسب معرفت و بصیرت و عمل بر اساس آن، منتظران حقیقی تربیت میشوند.

ص:58

ص:59

برای جامعهپذیرسازی فرهنگ مهدویت بوده است. (1)

غیبتهای کوتاه و احتجاب تدریجی، نظام وکلا و نظام مراسله

همه ائمه علیهم السلام برای ایجاد آمادگی روحی و روانی و عملی در افراد و جامعهپذیرسازی غیبت و فرهنگ مهدویت، زمینهسازی کردهاند؛ به ویژه امام هادی و امام عسکری8 که با بهکارگیری شیوه هایی چون غیبت کوتاه و احتجاب تدریجی، نظام وکلا و نظام مراسله، برای آمادهسازی مردم اقدام کردهاند. این دو امام، به ویژه امام عسکری علیه السلام از پشت پرده با اصحاب خود سخن میگفتند و برخی از کارهای مردم را از طریق وکیلان پیگیری میکردند و مردم را به آنان ارجاع میدادند؛ (2) یا با نامهنگاری، نکات و توصیه های خود را بیان میفرمودند (3) تا زمینهای برای تشکیلات غیبت صغری باشد. (4) جایگاه عالمان شیعی و اصالت یافتن آنان در مقام کفیلان و نائبان عام ائمه علیهم السلام در اواخر امامت معصومان، کارکرد صحبت از پشت پرده و نظام وکلا و مراسله، به اضافه تلاش برای ایجاد اعتقاد به مهدویت از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که تحت عنوان سیره تربیتی معصومان علیهم السلام و آمادهسازی جامعه عصر غیبت به آن پرداختیم، از جمله شیوه های تمرین جدایی از امام در ایام غیبت و جامعهپذیرسازی فرهنگ مهدویت است که موجب شد شیعه با بحران غیبت طولانی مواجه نشود و با آمادگی، در وادی غیبت و جدایی از رهبری معصوم قدم بگذارد.

شاگردان ائمه علیهم السلام و تأثیر آنان در گسترش فرهنگ مهدوی

ائمه علیهم السلام با تربیت شاگردان توانمند، زمینه را برای ترویج فرهنگ مهدوی آماده کردند. شاگردان و دوستداران ائمه علیهم السلام در راستای دستیابی به آثار تربیتی در بین مردم، از طریق ایجاد شور و رغبت در میان آنها و به قصد ایجاد تحول اجتماعی و اعلام انزجار از

ص:60

حکومتهای ظالم، جنبشهای مردمی را تشکیل میدادند و با رهبری این جنبشها و ایجاد وحدت در میان مردم (در منابع تاریخی در مورد موافقت ائمه علیهم السلام یا مخالفت آنان با برخی رهبران این گروه ها، اختلافنظر است)، در ترویج و گسترش فرهنگ مهدوی نقش مؤثری داشتند. اقدامات کیسانیه، ابومسلمیه، واقفیه، اسماعیلیه و... در بین مردم، نشان از آن دارد که اعتقاد به مهدویت در میان مسلمانان و شیعیان، امری کاملاً شناخته شده و شایع بوده است که در جای خود به برخی از این موارد اشاره خواهیم کرد.

از سوی دیگر، برخی شاگردان و دوستداران ائمه علیهم السلام از طریق تألیف کتاب در ترویج فرهنگ مهدوی مؤثر بودهاند و با تألیف و تصنیف کتابهایی در موضوع غیبت، حتی دوران پیش از غیبت و در زمان حضور ائمه علیهم السلام، در این امر پیشقدم شدهاند. بدین ترتیب، هم مردم آموختند که مصدر رجوع آنان فقیهان و عالمان دین هستند و هم عالمان دانستند که باید مصادر و مراجع علمی مورد نیاز را به گونهای متقن و ثابت در دسترس مردم قرار دهند.

واقفیان از پیشگامان تألیف کتاب بودند؛ ابراهیمبنصالح انماطی، علیبنحسن طاهری و ابنسماعه، از سران واقفیه و صاحب کتاب در موضوع مهدویت هستند. در امامیه نیز علیبنمهزیار اهوازی با کتاب الملاحم و کتاب القائم، (1) حسنبنمحبوب سراء با کتاب المشیخة (2) در موضوع غیبت و فضلبنشاذان نیشابوری با کتاب اثبات الرجعة و القائم، (3) در امر گسترش فرهنگ مهدوی خوش درخشیدند. (4)

ص:61

ص:62

انتقام مظلومیت خود و همنوعانشان، آلام خود را تسکین میدادند. (1)

شواهد تاریخی که در این قسم بیان میشود، برگرفته از کلام معصومان علیهم السلام و ویژگی های شیعیانی است که پیش از غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، از طریق راهکارها و آموزه هایی که ذکر شد، منتظر تربیت شدهاند؛ شیعیانی که پس از شهادت امام حسین علیه السلام همواره مترصد ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بودند و با امیدواری، انتظار او را میکشیدند. از امام هادی علیه السلامدرباره زمان فرج و پیروزی اهلبیت علیهم السلام پرسیدند، حضرت در پاسخ فرمود: «بعد از غیبت امامتان از جامعه ستمگران، منتظر فرج باشید». (2)

این روایت، بیانگر آن است که آنان در اوج امیدواری به پیروزی اهلبیت علیهم السلام، منتظر زمان فرج بودند و از امام زمان خود، چنین سؤالی پرسیدند.

همچنین روایتی از امام رضا علیه السلام خطاب به معمّربنخلاد، با عبارت «انتظار شیعیان برای مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف» آغاز شده است که نشان از وجود روح امید و انتظار در میان شیعیان دارد و در ادامه، حضرت به آنان گوشزد میکند که این امید و انتظار، پس از خالص شدن و کسب آمادگیهای لازم از طرف شما محقق خواهد شد. (3)

کلامی دیگر که از گریه امام صادق علیه السلام و درد دل ایشان با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف حکایت دارد، نشان میدهد شخص امام معصوم نیز به امید ظهور منجی، رنجها و مصائب را تحمل میفرمودند. (4)

انتظار با صبر: شیعیان بر اساس آموزه های دینی و آموزه های مهدوی، انتظار همراه با صبر را آموخته بودند؛ در عین حال ایستادگی و مقاومت در برابر ظالمان، نپذیرفتن بیعدالتی و ستم، ایثار و جهاد در راه خدا و...، نیز از جمله آموزه های دین و ائمه علیهم السلام و بهویژه رهاورد قیام امام حسین علیه السلام و از اوصاف قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است.

ص:63

بنابراین انتظار در تاریخ شیعه و اسلام، جلوه های گوناگونی داشته که یکی از آنها، انتظار همراه با صبر بوده است. اثر آموزه های مهدویت در تحولات اجتماعی صدر اسلام و مقاومت شیعیان در برابر خلفای اموی و عباسی، در گروی صبر و انتظار و در عین حال مقاومت بوده است؛ اما مقاومت آنان با توجه به شرایط و اقتضائات زمان و مکان، از طریق تلاش و تکاپو برای افشاگری ظلم و ستم حاکمان، ارشاد مردم و دلداری و امیدواری دادن به آنها، تلاش برای همراهی با امام زمان عصر و اطاعت از او صورت میگرفته است.

از جمله شواهد تاریخی که بر وجود این اثر دلالت دارد، عبارتاند از: برخورد قاطع (البته غیرمسلحانه) تعدادی از شیعیان علوی در مقابل عملکرد بنیامیه و بنیعباس و رسوا کردن حکومت ظالمانه آنها و شهادت این مسلمانان به دست عمال جور، رشد اصل تقیه در نتیجه پدیده های کمدوام سیاسی و سرکوب معترضان حکومت، هدایت شیعیان به سمت رشد فقهی و فرهنگی در زمان امام صادق علیه السلام، تبلیغ مذهب با در نظر گرفتن مصالح سیاسی و تدابیر فرهنگی و مذهبی، همگام با ترویج و گسترش فرهنگ مهدوی و اصل انتظار برای ایجاد امید به تحول و بهبود وضع جامعه در زمان بیشتر امامان علیهم السلام، پرورش شیعیان و افزایش نفوذ آنان در عرصه های اجتماعی و سیاسی از سال 330 هجری قمری، و ایجاد تحول مذهبی و سیاسی در دوران حکومتهایی مثل آلبویه. (1)

تأثیر اعتقاد به مهدویت در شکلگیری جنبشهای مردمی با رویّه ایثار: شیعه بنا بر اعتقادات خود، علت اساسی غیبت حضرت را حاکمیت ظلم میداند. از این رو خداوند، آخرین امام را برای برقراری عدالت جهانی حفظ کرده و او را بقیةالله خوانده است. با این تفکر، شیعه هیچگاه در زندگی سیاسی خود نا امید و سرخورده نمیشود و بر اساس آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت، همواره به امید پیروزی حق بر باطل، برای مبارزه با حاکمیت باطل و نابودی آن آماده است. این بینش در طول تاریخ همراه با سختیهایش، به او

ص:64

نشاط و شور داده است. (1)

بنابراین گروهی با الهام از آموزه هایی چون ایثار، مقاومت و جهاد در راه خدا، با هدف ایستادگی در برابر ظالمان وقت و ایجاد تحول در وضع موجود، جنبشهای مردمی را برای از بین بردن ظلم و بیعدالتی تشکیل میدادند و از اعتقاد مردم به مهدویت و روحیه انتظار و امید و تحولخواهی آنان، به دلیل تنگ آمدن از ستم موجود بهره میبردند، ولی ادعایی در زمینه مهدویت نداشتند. البته تعداد این گروه ها بسیار اندک است.

مهمترین شاهد تاریخی در اینباره بابک، قهرمان مبارزه با عباسیان و ظالمان در آذربایجان است که در مورد نسب و مذهب او اختلاف است؛ ولی به نظر میرسد که از فرزندان مطهّر، پسر فاطمه، دختر ابومسلم خراسانی بوده است و این فاطمه، همان است که فاطمیان خرّمی به او منسوب هستند (2) و دستگاه تبلیغاتی خلافت کوشیده تا بابک را هرچه بیشتر ناخوشایند جلوه دهد. (3)

یاقوت حموی در معجم البلدان با معرفی منطقه «بذ» اظهار میدارد که بابک خرّمی، قیام خود را از آنجا آغاز کرد؛ سپس به سخن مسعر شاعر اشاره میکند: «در اردبیل، قلعهای به نام "بذ" وجود دارد که طایفه خرّمیه در آن اجتماع نمودند و با بابک بیعت کردند و بابک از آنجا خروج نمود. از آن پس، مردم در این محل، انتظار حضرت صاحبالامر را میکشند». (4) در بین مردم شایع بود که حضرت از این محل ظهور میکند و این محل، سنبل و نماد انتظار آنان برای ظهور حضرت شده بود. در زیر این قلعه، نهر عظیمی است که مردم معتقد بودند هرکس دچار تب و مرضی باشد و خود را در رود آن قلعه بشوید، شفا مییابد.

منظور در اینجا درست یا نادرست بودن اعتقادات این مردم نیست؛ بلکه مراد اصلی، تأثیرِ این اعتقاد در مردم آن عصر است تا آنجا که با دیدن این قلعه، به صاحبالامر و ظهور او فکر میکردند و آن را سنبل و نماد انتظار خود قرار داده بودند و در هر بیماری، به

ص:65

شفای بیمار خود از این رودِ قلعه، دل میبستهاند. اگرچه انحرافی بودن این مسئله، خود نکتهای است، ولی اثر تربیتی اعتقاد به مهدویت و رسوخ آن در روح و جان مردم آن منطقه، مطلب دیگری است که محل بحث و اشاره ماست.

گفته شده که منتظران مهدی کسانی هستند که پرچم سرخ برپا میکنند، و این نیز شاید سنبل و نماد دیگری از انتظار و منتظران آن دوره بوده است؛ چرا که آنان به سرخجامگان مشهور بودند. آنان به ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معتقد بودند و مهدویت، راسخترین اصل اعتقادی آنان بود؛ به حدّی که پس از سقوط شهر بذ و نهضت بذ و قتلعام ساکنان آن، بقیه مردم هم در عقاید خود باقی ماندند. گفتنی است که نهضت بذ، یکی از پنج فرقه شیعیان امامیه در آن عصر بوده است. (1)

از مهدیباوری تا شکلگیری مدعیان مهدویت (2) (زمینه های تربیتی مثبت؛ اما کاربرد نامناسب): موضوع مهدویت و اعتقاد به آن در طول تاریخ شیعه، بروزهای مختلفی داشته است. در تاریخ شیعه، قیامهای متعددی صورت گرفته که عنصر مهدویت در آنها به چشم میخورد و تاریخ شیعه به خوبی نمایانگر این است که باور مهدویت، بر خلاف دیدگاهی که آن را با سکون همراه میداند، همواره عامل حرکت، قیام و مبارزه، همراه با ایثار و جهاد بوده است.

نخستین بروز مهدویت، بعد از شهادت امام علی علیه السلام و ادعای برخی شیعیان در مورد زنده بودن حضرت و مهدی بودن ایشان بود؛ اما پس از آن، ادعای جدیتر مهدویت، در مورد محمد حنفیه و اعتقادات کیسانیه درباره وی پدید آمد. (3)

ص:66

با توجه به این توضیحات، دو گروه با استفاده از ادعای مهدویت، جنبشهای مردمی ایجاد کردهاند:

1. گروهی از آگاهان، با توجه به نارضایتی عمومی و اعتقاد عموم شیعیان به ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و انتظار آمدن او و نیز اطلاع از آثار تربیتی این اعتقاد، همچون امید به بهبود وضع، تحولخواهی، مدینه فاضله و آمادگی مردم برای کمک رساندن به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و اطاعت از او، ادعای مهدویت میکردند تا به این واسطه با بسیج عمومی و غلیان احساسات پیروان خود، بساط ظلم و ستم را برچینند. نیت این گروه خیر بوده و به قصد تحول اقدام میکردند؛ ولی به هر حال از طریق ادعای مهدویت، حرکت خود را آغاز مینمودند.

قیامهای مختار ثقفی، زیدبنعلیبنحسین، یحییبنزیاد، محمدبنجعفر، ابنطباطبای علوی و یحییبن عمربن یحییبن حسینبنزید را میتوان شواهد تاریخی این بحث، ذکر کرد. (1)

2. عدهای نیز با استفاده از آثار اعتقاد به مهدویت در بین مردم؛ از جمله روحیه ایثار و از

ص:67

جانگذشتگی آنها در راه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، وحدت و همدلی مردم برای اجرای فرامین حضرت، صبر و ایستادگی در برابر ظلم، شور و انگیزه برای اصلاح و ایجاد تحول، دفع ظلم و آمادگی برای بسیج نیرو برای حضرت و نجات شیعیان و...، به منظور تحقق اهداف قدرتطلبانه خود با ادعای مهدویت، علیه حکام و ظالمان وقت قیام کردهاند. در واقع، آنها با مناسب دیدن فضا و استفاده از اختناق و فشار حاکم بر مردم به دلیل ظلم و ستم و اطلاع از احساسات پاک و قوی آنها درباره مهدویت، برای پیش بردن اهداف سوء خود و کسب قدرت، از این ادعا بهرهبرداری کردند. (1)

شاهد تاریخی این نوع قیامها، قیامهای افرادی چون نفس زکیه (2) و عبداللهبنمعاویه (3) است که برای پیشبرد اهداف خود، از طریق بازی با احساسات و عقاید مردم در مورد مهدویت، به نفع خود اقدام کردند. (4)

نکته مهمی که در اینجا ذکر آن لازم به نظر میرسد، آن است که تمام آثار تربیتی مطرح شده در دوره پیش از غیبت، در عصر غیبت صغری و غیبت کبری نیز برقرار بوده و هست؛ بنابراین از ذکر دوباره و مبسوط آن در آثار تربیتی آموزه های مهدوی در غیبت

ص:68

صغری و غیبت کبری خودداری میکنیم و به بحث بیشتر درباره آثار تربیتی خاص آن دوره ها میپردازیم.

ص:69

ص:70

تا سال 260 ه- .ق شیعیان با امامان عصر خود در ارتباط بودند و از هدایت و فیض آنان بهره میبردند؛ اما در دوران غیبت صغری امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ارتباط مستقیم مردم با حضرت و استفاده از هدایت و تربیت ایشان به طور معمول، میسر نبود. از اینرو حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با تشکیل ساختاری نو و استفاده از راهکارهایی در جهت هدایت و تربیت مردم اقدام فرمودند.

با تشکیل سازمان رهبری شیعه در عصر غیبت صغری و امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ایشان با ایجاد نهاد وکالت و انتصاب نواب خاص و سفیران، بهرهگیری از وکلای مورد اعتماد، از طریق توقیع و مکاتبه و ملاقات، و از طریق علما و فقهای جامع الشرایط و... در جهت ساماندهی فکری، علمی و اخلاقی شیعیان و هدایت و تربیت آنان تلاش میکردند.

بدین ترتیب، راهکارهای مهدوی در این دوران عبارتاند از:

- سازمان رهبری و نهاد وکالت؛ (1)

- توقیع، مکاتبه (2) و ملاقات؛ (3)

ص:71

- تربیت علما. (1)

در ادامه به بررسی آثار تربیتی هر یک میپردازیم.

ص:72

پاسخ حضرت، نشانهای است بر اینکه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، مردم زمان خویش را رها نکردهاند و بر همه امور نظارت دارند و از حیث روانی و تربیتی، با دلیل و توجیه فکری و عقلانی، مردم را قانع میسازند و از گمراهی میرهانند.

- توقیع حضرت به آخرین نائب خود در اواخر غیبت صغری و عبارت «فَقَدْ وَقَعَتِ الغَیْبَةُ التّامّة...» که آغاز غیبت کبری و نشانه های آن و علائم ظهور را بیان فرمودهاند، (1) نشان میدهد که حضرت، مردم را در سرگردانی و ناآگاهی رها نکردهاند و با اعلام غیبت کبری و نشانه های آن، اظهار داشتند که منتظر باشند و بکوشند که حق را بشناسند تا گمراه نشوند.

- در ابتدای غیبت صغری، گروهی از شیعیان قم، مثل همیشه برای دیدار با امام حسن عسکری علیه السلام و تقدیم هدیه و وجوهات شرعی خود، به سامرا رفتند و در آنجا متوجه شهادت حضرت شده، با ادعای جعفر کذاب مواجه گردیدند. پس از نیافتن امام بعدی، با حیرت و سردرگمی راهی قم شدند که در بیرون شهر سامرا، پیک امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آنان را نزد حضرت برد. حضرت به شیعیان قم فرمودند: «نماینده خود را با نام عثمانبنسعید عمری در بغداد میگذارم تا در مواقع لزوم به او مراجعه کنید». (2)

بدین طریق حضرت، شیعیان قم را با اقدامی به موقع، در راهیابی درست و شناخت ولیّ زمانشان و خارج شدن از حیرت، یاری فرمودند. به این ترتیب مردم در هنگام ناامیدی و سختی و در مشکلات علمی، مادی یا خانوادگی و... از طریق نائب با امام خود ارتباط برقرار میکردند. البته شناسایی این نائبان نیز با امدادهای غیبی ناحیه مقدسه صورت میگرفت. افزون بر این ماجرا که به «وفد قمیین» معروف است، میتوان به ماجرای حسنبننضر قمی، (3) محمدبنابراهیمبنمهزیار اهوازی (4) و ابوالعباس احمد دینوری اشاره کرد (5) که به

ص:73

توضیح یکی از این موارد میپردازیم:

در مواردی برای نجات مردم از ادعاهای دروغین و هدایت آنها به مسیر اصلی، به امداد غیبی حضرت نیاز بود. امام برای مقابله با این مدعیان، روشهای مناسب و شیوه های خاصی داشتند؛ از جمله تعلیم مقایسه ظاهر مدعیان دروغین با سفیر راستین، چنانکه احمد دینوری پس از ورود به بغداد و مواجه شدن با ادعای نیابت سه نفر، با بررسی وضعیت ظاهری و خانه آنها توانست به صحت ادعای ابوجعفر عمری پی ببرد. (1)

آماده شدن نواب برای حل مسائل مردم و راهنمایی شیعیان از طریق آموزشهای حضرت: از جمله روشهای امام و سفیران ایشان جهت هدایت مردم، حضور سفیر راستین در محفل مدعی سفارت و پیروان او بود که به شیوهای از وی درباره دروغ بودن ادعایش اقرار میگرفتند. مانند ادعای ابوطاهر محمدبنعلیبنبلال که ابوجعفر عمری با راهنمایی امام، در محفل او و پیروانش حاضر شد و خطاب به او گفت: «آیا صاحبالزمان به تو امر نکرد که اموال را به من تحویل دهی؟» و او در حالی که رنگ باخته بود، چارهای جز اقرار ندید و همین مسئله، موجب بازگشت برخی پیروانش شد. (2) این چنین، حضرت و سفیر راستینشان، نقش هدایتی و تربیتی خود را ایفا کردند.

تربیت و اصلاح افراد از طریق هدایت باطنی و نفوذ روحانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از طریق هدایت باطنی و نفوذ روحانی نیز به تربیت و اصلاح پیروان خویش میپردازند؛ چنانکه در کلام امام علی علیه السلام آمده است: «خداوندا ! جز این نیست که باید حجتی از سوی تو در زمین باشد تا خلق را به سوی آیین تو رهنمون گردد و اگر وجود ظاهری او از مردم پنهان است، ولی بیشک تعالیم و آداب او در دلهای مؤمنان پراکنده است و آنها بر اساس آن عمل میکنند». (3)

ص:74

مسلم است کسانی همچون شیخ مفید که شایستگی لازم را داشتهاند، تحت تربیت ویژه حضرت قرار گرفتهاند. (1)

از دیگر آثار تربیتی سازمان رهبری حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در میان مردم، حفظ سیره و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهلبیت علیهم السلام است. این امر با اقدامات عملی و توصیه های کلامی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، رفع نیازهای مؤمنان و اصلاح مشکلات آنان، کشف انحرافات عقیدتی و افشای به موقع کذابان، امیدبخشی و ایجاد آمادگی و همدلی در شیعیان، حل مشکلات علمی و فکری آنان و... صورت میگیرد که هر یک به مقتضای بحث خود، در مبحث نهاد وکالت، توقیعات و ملاقات بررسی خواهد شد.

ص:75

در یک ماجرا با خرق عادت، از محل پارچه گمشدهای به یکی از شیعیان خبر میدهد؛ (1) یا حسینبنروح نوبختی به نامهای نانوشته که صفحهای سفید بیش نبود و پرسش فقط در ذهن صاحب نامه بود، پاسخ داد؛ (2) یا اینکه علیبنمحمد سمری در بغداد از وفات علیبنبابویه قمی در قم در همان تاریخ خبر داد. (3)

جلوگیری از تفرقه شیعیان: از جمله فعالیتهای سفیران این بود که با اثبات امامت پسر امام حسن عسکری علیه السلام، جماعت امامیه را از انشعابهای بیشتر مصون دارند. در این راستا، آنان با نقل سخنانی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام که بر ختم دوازده امام به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت ایشان دلالت داشت، توانستند انشعابها در مکتب تشیع را کاهش دهند و در نهایت از بین ببرند. (4)

پاسخگویی به پرسشهای فقهی و علمی و عقیدتی مردم و مناظره با مخالفان: نائبان، مرجع مراجعات مردم در مسائل و مشکلات علمی و اخلاقی، معتبرترین سند علمی و تربیتی و تعیینکننده حقانیت در شبهه های کلامی و عقیدتی بودند؛ چنانکه از نائب دوم حضرت در مورد مفوّضه و عقایدشان و پیروی از آنها سؤال شد، ایشان نظر مفوّضه در نسبت دادن خلق و رزق به ائمه علیهم السلام را تکذیب، و آن را از شئون ذات الهی ذکر کرد. مردم نیز چون میدانستند که نواب با حضرت در ارتباط هستند، سخنان آنان را با اطمینان میپذیرفتند. (5) در ماجرایی دیگر، حسینبنروح نوبختی به سؤالی درباره علت تسلط دشمنان بر امام حسین علیه السلام پاسخ مفصل و قانعکنندهای داد؛ به گونهای که راوی میگوید: تردید کردم که پاسخها از جانب او باشد، ولی چیزی نگفتم که خودش رو کرد به من و گفت:

ص:76

اینها را از حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف شنیده است. (1)

به واسطه این کار نائبان، اطمینان و آرامشی پدید میآمد که از شدت بحران نبودِ امام میکاست. نائبان، وکلا را تثبیت میکردند و هر دو در جهت تحکیم و تثبیت فقیهان مرجع اقدام میکردند و مردم را برای طلب سؤالات و مشکلات از فقیه در زمان غیبت کبری، آماده میساختند. (2)

رساندن نامه ها، پیامها، پرسشها و مشکلات مردم به حضرت و دریافت جواب و ابلاغ به آنان: مانند نامه حضرت به محمدبنجعفر الاسدی که خاص پاسخ به سؤالات و مسائل شرعی و فقهی بوده و از طریق نائبان حضرت به او رسیده است (3) یا پاسخ به سؤالات فقهی محمدبنعبداللهبنجعفر الحمیری (4) که نائب حضرت به او ابلاغ کرد. (5)

ص:77

حفظ ارزشها و فرهنگ دینی و سنت و سیره نبوی صلی الله علیه و آله و سلم و اهلبیت علیهم السلام از طریق توصیه ها و اندرزها: برای مثال، در مورد نهی از پرسشهای بیهوده، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ضمن توقیعی، ظهور را در اختیار خدا و زمان آن را از علم و اختیارات الهی دانستند و مردم را از پرسشهای بیهوده در حکمت و مصلحت غیبت نهی فرمودند. (1)

در توقیعی، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در موضوع لزوم محبت فرمود: «هر یک از شما باید کاری کند که وی را به محبت و دوستی ما نزدیک کند و از آنچه ناخوشایند ما و موجب کراهت و خشم ماست دوری گزیند؛ زیرا امر ما ناگهان فرا میرسد، در هنگامی که توبه در آن زمان برای او سودی ندارد و خداوند رشد و هدایت مطلوب را بر شما الهام فرماید و به لطف خویش، شما را به بهرهوری از رحمتهایش توفیق بخشد». (2) در بیان حضرت آمده است که عمل ما باید مطابق رضایت آنان باشد تا موجب محبت و دوستی حقیقی گردد؛ ضمن آنکه ایشان ما را از تأخیر انداختن در امر توبه و متکی شدن به توبه آن لحظه برحذر می دارند.

در مورد ادای حقوق الهی، در توقیعی که برای شیخ مفید صادر شده و حضرت، ایشان را دوست بااخلاص خود میخوانند، به شیعیان سفارش میکنند: «سفارش میکنیم هر یک از برادران دینی تو را که تقوای الهی پیشه کرده است تا آنچه بر گردن دارد، به مستحقانش برساند؛ در نتیجه از فتنه های ویرانگر و گرفتاریها و آشفتگیهای تاریک و گمراهکننده در امان خواهد بود و آن کس که در دادن نعمتهایی که خداوند به او کرامت کرده، به کسانی که فرمان رسیدگی به آنها را دارد، بخل ورزد، زیانکار دنیا و آخرت خواهد بود». (3)

در موردی دیگر، درباره حق امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف سفارش شده و حضرت در ضمن توقیعی، با توصیه به شیعیان میفرماید: «پس از خدا بترسید و تسلیم ما شوید و کار را به ما واگذارید و بر ماست که شما را از سرچشمه، سیراب بیرون آوریم... از راه راست منحرف نشوید و به نادرستی نگرایید و بر اساس سنت آشکار الهی به وسیله محبت و دوستی خود، راه و

ص:78

مقصدتان را به سوی ما ادامه دهید». (1)

امیدبخشی و همدلی با شیعیان: حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف برای ایجاد آمادگی در شیعیان و اعلام مراقبت از اعمال و رفتار و گفتار آنها، چنین بیان میدارد: «ما به همه اخبار و احوال شما علم داریم و چیزی از اخبار شما از ما دور نمیماند». (2) این چنین، ضمن اعلام همراهی، شیعیان را متوجه کنترل و نظارت دقیق خود میکنند.

در بیانی دیگر درباره رسیدگی به امور مردم، ضمن امید دادن و همدلی با آنها می فرماید: «ما در رسیدگی و سرپرستی شما کوتاهی نکرده و یاد شما را از خاطر نمیبریم و اگر جز این بود، دشواریها و مصائب بر شما فرود میآمد...». (3) بیان چنین عبارتی از جانب یک امام و مولا، آثار تربیتی عمیقی در قلب و عمل منتظران حقیقی میتواند داشته باشد.

در بیانی دیگر، حضرت در مورد کیفیت بهرهوری از ایشان، ضمن اعلام امان و امنیت برای اهل زمین، شیعیان را مطمئن میکنند که اگرچه حضور ظاهری ندارند؛ اما همچون خورشید پشت ابر، آثار و برکات خود را ارزانی میدارند: «اما کیفیت بهرهوری از من در دوران غیبتم، همچون بهرهوری از خورشید است؛ هنگامی که ابرها آن را از دیدگان بپوشانند و من برای اهل زمین، موجب امان و امنیت باشم، همچنان که ستارگان برای اهل آسمان موجب امان میباشند. پس از آنچه به شما مربوط نیست، پرسش نکنید... و برای تعجیل فرج بسیار دعا کنید که به راستی همین دعا، فرج شماست». (4)

حل مسائل و مشکلات علمی و فکری شیعیان و پاسخ به سؤالات شرعی: از این نمونه ها بسیار است؛ برای نمونه، پاسخ حضرت به سؤالات مختلف فقهی - عقیدتی محمدبنعبداللهبنجعفر الحِمْیَری در یکی از توقیعات. (5)

ص:79

کشف انحرافات عقیدتی و افشای دروغگویان و لعن مدعیان دروغین: مدعیان دروغین و فرقه های انحرافی، نقش زیادی در گمراه کردن مردم داشتند که حضرت با اقدام به موقع و نظارت و کنترل بر همه امور مسلمین، آنان را از انحرافها رهایی میبخشیدند. آن حضرت در توقیعی، شیعیان را از همنشینی با گروه گمراه «ابوخطّاب اجدع» برحذر داشتند و در ضمن، توصیه فرمودند که مردم از مال حرام و باطل دوری کنند. (1)

در اقدامی دیگر، حضرت توقیعی در اعلان لعن مدعی دروغین، «احمدبنهلال کرخی عبرتائی» وکیل سابق امام هادی و امام عسکری8 که فردی صوفی مسلک بود، صادر فرمودند که به دلیل جایگاه ویژه او و استفاده وی از منصب پیشین خود، ناگزیر حضرت دو یا سه بار، ماهیت دروغین و گمراه شدن او را اعلام و وی را لعن کردند.

توقیع حضرت در مورد اعلان لعن شملغانی که از مدعیان دروغین مهدویت بود، (2) شاهدی دیگر در این زمینه است.

هر یک از این موارد، بیانگر توجه حضرت به هدایت مردم و شناساندن افراد گمراه، نظارت و کنترل بر امور و انجام اقدامات تربیتی - هدایتی برای آنان است که از جمله آثار آن، هدایت مردم به مسیر اصلی و سیره و سنت معصومان علیهم السلام و حفظ ارزشها و فرهنگ دینی است که ضمن آن، به پرسشهای علمی و فکری شیعیان پاسخ داده شده و آنان را منتظر حقیقی و امیدوار و آماده تربیت میکند.

ص:80

چنانکه پیشتر بیان شد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت او، از حدود دویست سال پیش از غیبت کبری سخن گفته بودند و این سخنان، در اوایل قرن دوم به همت یاران و شاگردان ائمه علیهم السلام، در صحیفه ها و نوشته های متعددی گردآوری شده بود. این نوشته ها که به «اصول مدوّنه» شهرت یافته بودند، اساس کتابهای بعدی علما درباره غیبت صغری و کبری و مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف شدند. (1)

انگیزه علما از نوشتن کتاب در مبحث مهدویت، این بود که با آغاز غیبت صغری تا نیمه دوم قرن چهارم، مکتب اهلحدیث یا اخباریون، بر مدارس شیعی کاملاً مسلط شدند و موضوع مهدویت از مسائل بسیار مهم و بحث برانگیز آن دوره شد. دشمنان نیز از همین زاویه حمله میکردند و اتهام میزدند. گروهی از متکلمان توانای شیعه از فرصتی که دولت آلبویه ایجاد کرد، برای مبارزه با افکار اخباریان و اتهامات دشمنان در این بحث استفاده کرده، آثاری همچون تصحیح الاعتقاد و مقابس الأنوار فی الردّ علی أهل الأخبار (اثر شیخ مفید) و الردّ علی أصحاب العدد (اثر شریف مرتضی) و... منتشر نمودند که به کاهش قدرت اخباریون و اتهامات دشمنان به شیعه، کمک بسزایی کرد. (2)

افزون بر تألیف کتاب و فعالیتهای علمی و پرورشی شاگردان، شیعیان در دوران غیبت صغری از طریق تلاش عالمان بزرگ شیعه و پیروی از ولایت و سفرا و وکیلان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف رشد و تعالی می یافتند؛ از جمله:

- از اواخر قرن سه؛ یعنی آغاز غیبت صغری، تشیع امامی در ماوراء النهر (حوالی سمرقند) رواج یافت. عامل اساسی در این امر، وجود برخی عالمان شیعه در این ناحیه بود. محمدبنمسعود سمرقندی عیاشی، مؤلف تفسیر عیاشی، (3) از برجستهترین عالمان شیعه بود که در سمرقند، مجلس درس داشت و خانه او مرکز علمی و آموزش و تربیت شاگردان

ص:81

بسیاری بود که از این طریق، مکتب تشیع را در این ناحیه پدید آوردند. به امور شیعیان در این نواحی، وکیلان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در خراسان رسیدگی میکردند. در مقدمه من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق آمده که در عصر غیبت صغری تشیع در ماوراءالنهر رشد بیشتری یافت؛ چنانکه شیخ صدوق به آنجا سفر، و با شیعیان دیدار کرده است. (1)

- در عصر غیبت صغری، در شهر ری نیز گرایشهای قوی شیعی بروز و ظهور بیشتری یافتند. حضور راویان و محدثان و عالمان برجسته در این شهر در عصر غیبت، از تأثیر کار وکیلان این شهر که ارتباط نزدیک با شیعیان داشتند، حکایت دارد. از نمونه های بارز علما میتوان به محمد بن یعقوب کلینی، نویسنده کتاب الکافی اشاره کرد. (2)

- شهر قم مرکز شیعیان بود، ولی در عصر غیبت صغری با توجه به شرایط خاص حاکم بر آن، حضرت برای وارد شدن فقها و علما به صحنه، و گسترش و تربیت شیعه تأکید بیشتری کردند. از همینرو به دلیل آنکه متولیان مساجد از اهل سنت بودند، خانه های خود را محل آموزش و پرورش شیعه کردند؛ از جمله علمای بزرگ شهر قم، پدر شیخ صدوق بود که فرزندش با دعای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به دنیا آمد و دیگری، احمدبنمحمدبنخالد برقی که از شخصیتهای شاخص این عصر و صاحب تألیفات بسیاری است. (3)

بدین ترتیب نائبان و سفرای چهارگانه به رهبری حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، با هدایتِ فعالیت های سازمان پرسابقۀ وکالت، همکاری وکلای برجسته در دوران غیبت صغری و آمادهسازی علما، توانستند راه ارتباطی مطمئن و کارگشایی میان حضرت و شیعیان سرزمین های گوناگون برقرار سازند و از آن برای حفظ سازمان رهبری جهان تشیع در دوران حساس و سرنوشتساز بهره جویند.

با پایان یافتن دوران غیبت صغری و وفات آخرین رهبر نهاد وکالت و صدور آخرین توقیع حضرت، دوران فعالیت سازمان وکالت پس از دو قرن تلاش (با محاسبه از زمان

ص:82

امام صادق علیه السلام) و دوران صدور توقیع از طرف حضرت، به پایان رسید و سازمان فقاهت در طول دوران غیبت کبری، ادامه دهنده راه سازمان وکالت تا عصر حاضر گشت. (1)

با مرور شواهد تاریخی آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در دوره غیبت صغری، و با عنایت به آثار تربیتی راهکارهای مهدوی و سازمان رهبری (از طریق نهاد وکالت، توقیع، حضور علما و...) بر افراد، و با توجه به مواردی که در بحث دوره قبل از غیبت گذشت، محورهای آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در میان مردم، عبارت است از: انتظار همراه با صبر در مشکلات و امید به بهبود شرایط، شکلگیری جنبشهای مردمی برای مبارزه با ظلم، ادعاهای مهدویت با نیت خیر و ایجاد تحول یا کسب قدرت که در پایان به طور گذرا به آثار آنها اشاره میکنیم:

- احیای شیعه در جهان اسلام، پس از سه قرن مبارزه و ترک حالت تقیه و حضور در صحنه رقابت؛ (2)

- رابطه گرم و صمیمانه مرجعیت دینی شیعه و مرجعیت سیاسی و تحقق امید و انتظار شیعیان برای ایجاد تحول؛ (3)

- برگزاری کرسیهای علمی علما با حمایت حکومت؛ مثل کرسی کلام شیخ مفید، شریف مرتضی و شیخ طوسی؛ (4)

- پیروزی جنبشهای مردمی و تشکیل دولتهای شیعی آلحمدان (5) و آلبویه (6) به نیت مبارزه با ظلم (آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در دولت آلبویه، با اقداماتی مثل احیای

ص:83

فرهنگ شیعی، بزرگداشت ائمه علیهم السلام،(1) برگزاری مجالس پاسخ به شبهات دینی (2) و مهدویت، و تألیف کتاب در مورد مهدویت (3) جلوهای دیگر یافت).

ص:84

ص:85

ص:86

تا به حال دو گام از این مراتب تربیتی را در دوره پیش از غیبت و غیبت صغری طی کردیم؛ اکنون برآنیم که در گام سوم، به چگونگی تربیت امت توسط حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و آثار تربیتی اعتقاد به ایشان و اجرایی شدن راهکارهایشان در دوره غیبت کبری بپردازیم.

برخی اقدامات و راهکارهایی که در قالب یک ساختار تربیتی هماهنگ برای این دوره در نظر گرفته شده، عبارت است از:

- توصیه برای تمسک به سیره و سنت اهلبیت علیهم السلام و سخنان خودِ حضرت برای عمل در دوران غیبت ایشان؛

- جایگزینی فقها و علما و نواب عام؛

- ملاقات با برخی خواص و نقشآفرینی حضرت در حل مشکلات؛

- راهنمایی و کمک به برخی عوامِ خاص.

پیش از ورود در بحث اصلی، فایده امام غائب و چگونگی بهرهمندی از او را توضیح میدهیم.

ص:87

معنای حکومت در بین مردم است. (1)

امام غائب، روش هدایت و تربیتی خاصی دارد که با روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و دیگر معصومان علیهم السلام متفاوت است. در کیفیت بهرهمندی از حضرت در زمان غیبت، در کلام خود ایشان آمده است: «کیفیت نفع بردن من در زمان غیبتم، مانند نفع بردن به واسطه خورشید است، هنگامی که ابرها او را از دیدگان مستور نماید». (2)

نکته قابل توجه این است که این سؤال پیش از تولد حضرت نیز مطرح بوده؛ و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز پاسخی مشابه کلام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (بهرهمندی از خورشید در پشت ابر) بیان فرمودهاند. (3)

توصیف بیان شده حاکی از آن است که اصل قضیه غیبت نه تنها مانع تربیتی نیست، بلکه دارای آثار و فواید تربیتی برای بندگان خداست؛ از جمله:

امتحان بندگان از طریق غیبت حضرت و گزینش صالحان: اولین نکته دارای اهمیت در این بحث، امتحان بندگان از طریق غیبت حضرت و ایام غیبت است؛ زیرا به واسطه غیبت، به ویژه اگر سرّ آن نامعلوم باشد، مرتبه ایمان و تسلیم افراد در برابر تقدیر الهی، ظاهر میشود و قوت تدین و تصدیق آنان آشکار میگردد. همچنین در زمان غیبت، به واسطه حوادث و فتنه هایی که روی میدهد، شدیدترین امتحانات از مردم گرفته میشود.

امتحان، یکی از سنن الهی در گزینش صالحان است. زندگی و مرگ، داشتن و نداشتن، مقام، بیماری و... همه وسایل تخلیص و تربیت، امتحان برای ظهور کمالات و فعلیت یافتن استعدادها و نمایش شخصیت، ایمان، صبر، استقامت، میزان درجه حضور و تسلیم افراد در برابر خداست. (4)

از آنجا که دوران غیبت، طولانی میشود، افراد به شک میافتند و جز مخلصان و افراد بامعرفت و آزموده و معتقد حقیقی، باقی نمیمانند. ایمان به بقا و حیات حضرت، انتظار

ص:88

ظهور در دوران بسیار طولانی غیبت توسط منتظران و نیز ایمان به غیب، استواری عقیده و اعتماد به خبرهای غیبی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اولیا، نشانه ایمان به قدرت الهی آنان و علامت قوت تسلیم و تمکین این منتظران در برابر برنامه دین است. (1)

آمادگی بشر برای ظهور و حرکت به سمت اصلاح و تکامل: یکی از مصالح و فواید غیبت، انتظار و تکامل بشر و آمادگی فکری او برای ظهور آن حضرت است. از جمله این اسرار، آن است که افراد بشر به تدریج برای ظهور آن مصلح حقیقی و ساماندهنده وضع بشر، آمادگی علمی و اخلاقی و عملی پیدا کنند؛ زیرا روش آن حضرت، مانند انبیا و اولیای گذشته نیست که مبتنی بر اسباب و علل عادی و ظاهری باشد؛ بلکه بر اساس حکم به باطن است. سیره ایشان در رهبری جهانیان، مبنی بر حقایق و حکم به واقعیات، مسامحه نکردن در امور دینی، احقاق حقوق در رد مظالم، بازخواست دستنشاندگان و ارباب قدرت و رسیدگی به کار آنان است که تحقق این امور، در گرو تکامل علوم و معارف، و ترقی و رشد فکری و ایمانی بشر است؛ به طوری که زمینه عالمگیر شدن آموزه های اسلام و جهانی شدن حکومت احکام قرآن فراهم باشد. (2)

در زمان حضور ائمه علیهم السلام و با وجود تلاشهای آنان در راه تربیت و اصلاح همه انسانها، به دلیل فقدان فهم و درک مناسب عامه مردم، تنها خواص در پرتو تربیت ائمه علیهم السلام رشد میکردند.

شاید بتوان ادعا کرد که دوران حضور ائمه علیهم السلام، برای رشد و بالندگی خواص مناسب بوده است. غیبت آخرین ولیّ خدا، با توجه به شرایط خاص این دوران و سیر حکومتها و ناعدالتیها در جهان، احساس نیاز به یک مظهر عدل جهانی و منجی را در دوران غیبت برمیانگیزد؛ به گونهای که ندای فطرت مردم را زنده میکند. در زمان دیگر ائمه علیهم السلام، آنان حضور داشتهاند و بیشتر مردم از حضور آنان استفاده نکردهاند؛ اما حال رویکرد به سمتی است که معصوم، حاضر نیست و به تدریج احساس نیاز مردم به حجت زمان و

ص:89

ضرورت تربیت از طریق او بیشتر برانگیخته میشود و آنها با تشنگی و ولع بیشتر به دنبال تکامل و اصلاح هستند.

بنابراین یکی دیگر از حکمتها و فواید غیبت را میتوان آمادگی جهانی برای ظهور خاتمالأوصیاء عجل الله تعالی فرجه الشریف بیان کرد که باید زمینۀ پذیرش در سطح کلی و عمومی آماده باشد.

سرّ تربیتی غیبت آنگونه است که با غیبت معصوم علیه السلامو اوضاع نامطلوب و تاریک جامعه، مردم طلب نور میکنند و در یک کلام، فلسفه این غیبت طولانی و فایده آن، تربیت و تکامل و ایجاد آمادگی برای ظهور در عموم مردم است. (1)

حضرت در پشت پرده های غیبت، دلهای آماده را تحت جذبه مخصوص خود قرار میدهد و از طریق هدایت باطنی و با در نظر گرفتن راهکارهایی، به تربیت و تکامل بشر میپردازد. در ادامه به بررسی راهکارهای تربیت مهدوی در دوران غیبت کبری و آثار تربیتی آن میپردازیم.

ص:90

هنگامی که رئیس [مدینه فاضله] غایب بود، باید به سنن و قوانین پیشینیان او عمل کرد؛ علمای بزرگ تشیع نیز همین سیره را عملی کردهاند. (1)

در کلامی از خود حضرت نیز چنین آمده است: «بکوشید در صراط مستقیم باشید و به چپ و راست نروید؛ ما را با شناخت و حجت قبلی، الگوی خود قرار دهید». (2)

این است که با وجود میراث هدایتی و تربیتی ائمه پیشین علیهم السلام که در ابعاد گوناگون به جای مانده است و با وجود توصیه ها و سخنان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دوران غیبت صغری، درمییابیم که آثار وجودی حجت در دوران غیبت، به طور کلی منتفی نیست.

مهمترین آثار این راهکار تربیتی که با عمل به سنت و سخنان چهارده معصوم علیهم السلام حاصل میشود، عبارتاند از:

اعتقاد به واسطه فیض بودن حضرت: به واسطه اخبار مستفیضه قطعیه، ثابت شده که ذات ائمه علیهم السلام، علت غایی ایجاد مخلوقات عالم است. از این رو، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز واسطه فیض الهی و علت غایی مخلوقات هستند و بدون ایشان، زمین و اهل زمین مضطرباند؛ چرا که حضرت، واسطهای تکوینی است و چنانکه پیشتر گفته شد، از انظار عموم، غائب؛ ولی درباره نفوس شایسته، هدایت باطنی دارند و آنان را به حق و حقیقت و به سوی هدایت و سعادت، هدایت خواهند کرد. (3)

شیعیان معتقدند آنچه از مادیات و معنویات به آنان میرسد، همگی به برکت وجود حضرت و فیض پر برکت ایشان است و اینجاست که آثار تربیتی این اعتقاد، بروز و ظهور میکند و مردم به امید حضرت و هدایت و تربیت توسط ایشان، برنامه سعادتبخش خود را دنبال میکنند.

در کلامی از زیارت جامعه کبیره (4) که ائمه علیهم السلام به آن گواهی دادهاند، آمده است که افاضه فیض بدون واسطه حضرت، امکانپذیر نیست. اعتقاد به اینکه امام، واسطه فیض

ص:91

است و به مؤمن کمک میکند، موجب ثبات و صلابت مؤمن در عقیدهاش میشود و در رویارویی با طاغوت و ظلمت، به او قوت قلب میبخشد. (1)

احساس وجود و حضور امام و نظارت ایشان: بنا بر فرموده شخص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که در بخش توقیعات ذکر شد، حضرت از احوال همه انسانها و اوضاع آنان آگاهی دارند و مراقبتها و کنترلهای حضرت و رسیدگی و سرپرستی ایشان دائمی است. (2)

اگر چه حضرت، حکومت ظاهری ندارند؛ اما شئون امامت و رهبری را در حدّ امکان بر عهده دارند و وظایف خود را به بهترین شکل انجام میدهند. هدایت اشخاص، یاری مؤمنان بر مخالفان، حل مسائل مشکل علمی، موعظه افراد و تعلیم معارف، رفع گرفتاریها و دفع انواع عذاب و یاری دادن به علما در استنباط احکام دین و...، از جمله اقدامات حضرت است.

فرمایش حضرت به شیخ مفید که فرمود: «شیخ، تو فتوا بده، ما اصلاح میکنیم»، (3) یا سخنان دیگر که در بخش توقیعات بیان شده است، بر آگاهی حضرت و مراقبت ایشان بر احوال امت دلالت دارد.

حال، آگاهی مردم بر چنین مواردی و ایمان آنان به امام غائب؛ اما زنده و دارای حضور مفید و مؤثر، منشأ حیات و نشاط مذهب است؛ چنانکه هانری کربن به علامه طباطبایی گفته است: مذهب شیعه باقی است، به دلیل اینکه اعتقاداتش بر اساس رجوع به امام زنده شکل میگیرد و همه شیعیان حقیقی، به این رهبر و پیشوای کامل اقتدا و از سیرت او پیروی میکنند. (4) این احساس حضور امام و نظارت ایشان، افزون بر آثاری؛ همچون اطمینان به حضور یک مربی و یقین به تربیت و هدایت او، شور و نشاط و دلگرمی به داشتن پناهگاه و یاریگر و...، حس مراقبت افراد بر رفتار و گفتار و کردارشان را به دلیل نظارت حضرت تقویت میکند.

ص:92

به فرموده حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: «ما تربیتیافته های پروردگارمان هستیم و مخلوقات دیگر از ما و تحت تربیت ما هستند». (1)

احساس وجود و حضور حضرت کمک میکند که انسان با بهرهگیری از هدایت و تربیت این امام و نظارت کامل بر اعمال خود، از متربیان خوب آن مربی باشد.

ص:93

فرمودند: «علوم دینت را از او بیاموز». (1)

بدین ترتیب، مهمترین وظایف فقها و نواب عام در هدایت و تربیت امت، عبارتند از: الگوگیری از آرمانها و سیره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، (2) حراست از معارف حقیقی اسلامی (3) و نیابت. (4) اکنون با روشن شدن جایگاه خاصِ نواب عام و توان آنان در تأثیرگذاری، آثار تربیتی این راهکار مهم را توضیح میدهیم.

اثر غیبت بر تربیتِ خودِ علما: دوران غیبت و مسئله انتظار مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، زمینه تربیت علمای دینی را در بخشهای مختلف فراهم کرد و علما را برای ایفای نقشها و مسئولیتهایی که در فقدان معصوم بر عهده داشتند، به تلاش مستمر و سازمانیافته واداشت. از همین رو، علما نقش مشخص و جدیتری در جامعه عهدهدار شدند و سازمان روحانیت و علما، جایگزین نهاد وکالت گردید و حوزه های علمیه در این راستا شکل گرفتند.

فقها و علمای اسلام، شاخصترین قشری بودند که در هدایت و ارشاد و تعلیم و تربیت مردم و دفاع از عقاید اسلام، همت گماردند و در هر عصری، با استفاده از جایگاه وعظ و خطابه، نوشتن کتاب، برگزاری کلاسها و حوزه های علمی و درسی، بحث و مناظره با مخالفان و ملحدان و... ایفای نقش کردند. (5)

رشد و ترقی حاصلشده در زمینه های مختلف کلامی و نوشتاری، از آثار دوران غیبت و ایام انتظار است.

اقدام علما به هدایت مردم برای عمل به سیره و سنت، و تربیت آنان بر این محور: علما و نواب عام، ضمن رشد و بالندگی و تربیت خود در مسائل گوناگون علمی و عملی، بر اساس وظایف خویش که در مباحث قبل اشاره کردیم، با الگوگیری از آرمانهای مهدی

ص:94

موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف و سیره آن حضرت، به منظور حراست از معارف اسلامی و روح عدالتخواهی و ستمستیزی، سرپرستی امت اسلامی را بر عهده گرفتند و مردم را بر اساس سیره و سنت چهارده معصوم علیهم السلام و احکام الهی هدایت کردند. همچنین به تربیت عقلی و ایمانی آنان، از طریق تقویت معرفت و بصیرت دینی و نشان دادن محاسن معارف اسلامی و... اقدام نمودند.

همچنانکه مردم در زمان غیبت، معتقدند تنها مرجعی که میتوانند دین را از آنان فراگیرند، علمای دینی هستند؛ امید است علمای این عصر نیز، همچون علمای عصرهای گذشته، بتوانند در غیاب معصوم، پاسخگوی نیازهای مردم باشند.

ص:95

شاهد تلاش و تکاپو و مواظبت عملی شاگردان آنان برای کسب این توفیق الهی بودهایم. (1)

ذکر این مطلب در اینجا لازم به نظر میرسد که «شاید بالاترین آرزوی هر شیعه پاک و خالص، زیارت حضرت باشد؛ لکن باید توجه داشت که مهمتر از زیارت حضرت، راضی بودن مولای عالم از ماست و بالاترین مقام، رضایت خدا و رضایت مولای زمان است». (2)

در بحث ملاقات و زیارت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، اصل مهم، احساس حضور و نظارت ایشان و ملاقات دائمی حضرت، در قلب و روح انسان است. زمانی که هر لحظه و در هر مکان، حضور معنوی حضرت را درک، و در جهت اطاعت از او تلاش کنیم، در راستای تربیت مهدوی گام برداشتهایم.

برکات دیدار با حضرت: دیدار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خود، جزئی از فرج است؛ فرجی که انسان را از رذایل اخلاقی و صفات ناپسندی که قرآن و اهل بیت علیهم السلام نهی فرمودهاند، دور میدارد؛ فرجی که منتسب به حضرت است و از طریق شناخت امام، مقام نورانیت و ولایت الهی حاصل میشود و به همراه آن، کمالات معنوی فراوانی پدیدار میگردد؛ فرجی که موجب توفیق درک محضر امام میشود و پیمودن راه کمالات معنوی نیز آسان میگردد؛ (3) به فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: «خوشا به حال کسی که امام زمان را ملاقات کند». (4)

ص:96

و مدعیان مهدویت قرار دادیم، در عصر غیبت کبری نیز با همین مبنا، ولی متناسب با شرایط و احوالات این عصر و بیان نکات دیگر، بحث خود را دنبال میکنیم.

ص:97

کشیدندی». (1)

درست بودن یا درست نبودن این عمل، محل بحث ما نیست؛ مهم این است که این اسب نزد مردم کاشان و سبزوار، یک نماد انتظار بوده است که مردم با انجام دادن این عمل و در هر روز هنگام سپیدهدم، یا هر صبحگاه و شامگاه، انتظار موعودشان را به یاد میآوردند و با توجه به کوچک بودن شهرها در آن زمان، در هنگام عبور هر عابری از دروازه شهر، با دیدن این صحنه، یاد حضرت و انتظار ایشان تداعی میشده است. طبق نظر صاحبنظران، این حرکت نمادینی است تا به مردم بفهمانند صبح و شام به فکر امام زمان خود باشند و این آمادگی را داشته باشند که در پای رکاب او گام بردارند. (2)

3. صدقه دادن به نیت سلامتی حضرت که از اقدامات مهم نزد شیعیان بوده و در سفارش سیدبنطاووس به فرزندش آمده است: «حوائج حضرت را مقدم بر حوائج خودت، و صدقه دادن از سوی آن حضرت را مقدم بر صدقه دادن از طرف خودت قرار بده». (3)

4. هدیه دادن اعمال به حضرت؛ مرحوم نوری طبرسی در نجم الثاقب آورده است: «حج کردن به نیابت از آن حضرت، از قدیم میان شیعیان مرسوم بوده است». (4)

5. بزرگداشت حضرت و برگزاری مجالس ادعیه و خواندن دعای توسل، ندبه، دعای عهد، دعای فرج و... از نشانه های انتظار همراه با صبر و امید است؛ چرا که در دعای ندبه با بیانهای مختلف، انتظار آمدن حضرت، محبت به او، امید به درک حضور او و صبر و... را هر جمعه ندبه میکنند. (5)

همچنین شیعه به خواندن دعای عهد توصیه شده است تا هر روز جمعه با مهدی آلمحمد صلی الله علیه و آله و سلم بیعت کند: «خدایا! من در بامداد امروز و نیز تا زمانی که زندگی کنم، با او

ص:98

تجدید پیمان میکنم و بیعت او را بر گردن میگیرم که هرگز از او روی برنگردانم و هرگز از بیعت او دست برندارم. خدایا! مرا از یاران، کمککاران، مداهنین، شتابندگان به سوی او برای برآوردن خواسته هایش و از فرمانبرداران دستورهای او و حامیانش و از پیشیگیرندگان در دوستی او و از شهیدان رکابش قرار بده». (1)

این ادعیه، میراثی است که علمای ما در عصر غیبت کبری به آن مقید بودهاند که در مجموعه مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی نیز گردآوری شده است و تکرار و مداومت بر آن (دعای فرج و دعای عهد)، و تکرار هفتگی آن (دعای ندبه، توسل) موجب یادآوری رکن انتظار و شاخصهای امید، تلاش برای آمادگی و اصلاح نفس و... و رسوخ اعتقاد به مهدویت در دل و جان و روح میشود.

6. توجه به اماکن خاص منتسب به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از جمله مسجد جمکران که درباره آن سندی از دوره صفوی موجود است. این سند، دستخطی از پسر فیض کاشانی، علم الهدی، (متوفای 1091ه- .ق) است که به همراه پدر به زیارت جمکران رفته است و از قول پدرش بیان کرده که شیخ بهایی و علامه محمدتقی مجلسی هم به زیارت جمکران میآمدهاند. (2)

در زمان ما نیز شاهد سیل گسترده مردم در شبهای چهارشنبه در مسجد جمکران هستیم. این حضور و حرکت مردم مشتاق پیاده و سواره، و حضور مستمر و هفتگی آنان در این مکان که منتسب به حضرتش است، سنبل و نمادی از انتظار در این روزگار به شمار میرود. پناه بردن به این مکان و ندبه ها و ناله های مردم در هر هفته، نشانی آشناست برای آنان که خود نیز، سنبل و نماد صبر و انتظارشان را حضور در این مکان قرار دادهاند تا به این وسیله، قلب و روحشان آرام گیرد و با کسب انرژی و امیدی دوباره، در روزگار غیبت، ایام انتظار را بگذرانند.

7. گرامیداشت مقام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و بزرگداشت میلاد ایشان، هدیه دادن اعمال

ص:99

به پیشگاه حضرت، یاد کردن حضرت در مراسم حج و به جا آوردن حج به نیابت از ایشان، توجه به موضوع نظارت دائمی حضرت بر اعمال شیعیان و رسیدن کارنامه اعمال آنها به دست ایشان در روزهای دوشنبه و پنجشنبه و شبهای قدر و...، میراث مشترک علما و معتقدان به امید و صبر در ایام انتظار است که به دست ما رسیده است و در روزگار ما هر چه میگذرد، بر گستردگی مجالس و اشتیاق مردم به دعای ندبه و زیارت جمکران افزوده میشود. این امر، از اضطرار مردم، تشنگی و ولع آنان و احساس نیاز شدیدشان به ظهور منجی رهاییبخش، و افزایش محبت و معرفت به امام زمانشان حکایت دارد.

این آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت، در قالب نمادهای صبر و انتظار، شور و شوق برای آمدن حضرت، ابراز محبت و دلتنگی برای حضرت، به یاد او و برای سلامتی ایشان صدقه دادن و... بروز مییابد.

ص:100

با توجه به تأثیرات قیام سربداران خراسان بر مناطق دیگر که در تاریخ نقل شده، می توان احتمال داد مهدیگرایی و اعتقاد به مهدویت که از مباحث مورد توجه سربداران بوده است، در مناطق دیگر نیز بروز و ظهور یافته باشد.

در تاریخ، قیام سربداران کرمان و سمرقند طبرستان، تحت تأثیر سربداران خراسان و قیام مرعشیان مازندران، تحت تأثیر قیام سمرقند ذکر شده است؛ ضمن آنکه مرعشیان مازندران، در حکومت آلکیا در گیلان و دولت صفویان تأثیرگذار بودهاند. (1)

آنچه ذکر شد، رسوخ اعتقاد به مهدویت و انتظار را در روح و قلب و اعمال مردم نشان میدهد که شاخصه هایی؛ چون ایستادگی در برابر ظلم و ظلمستیزی، تحولخواهی و تلاش برای اصلاح را جلوهگر میسازد؛ اما نقش انتظار و امید، در شکلگیری حرکتهای رهاییبخش در ایران و جهان اسلام که مربوط به دوره معاصر است، از این قرار است:

انقلاب اسلامی ایران و اعتقاد به مهدویت: یک عامل فکری و ایدئولوژیکی مهم در شکلگیری انقلاب ایران که از نگاه تیزبین نظریهپردازان و نویسندگان داخلی و خارجی پنهان نماند، مسئله غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و انتظار ظهور منجی عالم بشری است. به نظر آنان، این باور و اعتقاد، زمینهساز تغییر نگرش و رفتارهای مردم ایران، تقویت بنیانهای فکری و فرهنگی جامعه، گسترش روزافزون اندیشه های اصلاحطلبانه، تلاش و کوشش برای تغییر و تحول، نپذیرفتن حاکمیتهای سیاسی فاسد، داشتن امید و آرزوی پیروزی و در نهایت، قیام علیه بیعدالتیها و زمینهسازی برای انقلاب جهانی مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است.

نقش و تأثیر انتظار در شکلگیری مبانی فکری و ایدئولوژیکی انقلاب، انکارناپذیر است. با توجه به مؤلفه های ظلمستیزی انتظار، مشروعیت نداشتن حاکمان سیاسی، نصب عام فقیهان به نیابت از امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، امید به اصلاح و تعالی جامعه و نابودی مظاهر ظلم و فساد،

ص:101

غصب حق حاکمیت ائمه علیهم السلام، محدودیت جامعه از فیض حضور امام، زمینهسازی برای تعجیل فرج و...، میتوان گفت که مسئله انتظار، به طور مستقیم و گاه غیرمستقیم، محور فکری و رهبری انقلاب اسلامی بوده و نقش عمدهای در شروع و پیروزی آن داشته است.

بعد از مشروطیت در ایران، روشن شد که بیتفاوتی و گوشهنشینی با فلسفه اصل غیبت ناسازگار است. خاستگاه انقلاب و قدرت مذهبی، عمدتاً انتظار ظهور امام غائب و آمادگی شیعیان برای ایثار، جهاد، مبارزه و اصلاحگری و قیام در زمان غیبت بوده است.

خانم تدا اسکاچپل در مقاله خود، نقش امام خمینی;را اینچنین توصیف میکند:

نقش امام خمینی، به عنوان یک کانون مرکزی برای رهبری انقلابی، پروژهای از انتظار مداوم مردمی برای ظهور دوباره امام دوازدهم را در خود داشت؛ امامی که مدتها قبل، از انظار پنهان گشته بود، تا در زمانی که یک اسلام کامل به عنوان مقطع نهایی سیر تاریخ پدید آید، بار دیگر به جهان مرئی بازگردد. (1)

امام خمینی; با تلفیق چند مقوله مهم، به ویژه با تأکید بر وظیفه شیعیان در عصر غیبت؛ مثل ایستادگی در برابر ظلم، تلاش برای اصلاح و از بین بردن آن، تقویت روحیه تعهد، ایثارگری و اتحاد، پیامآور امید و انتظار ظهور مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف بود. ایشان مردم را به پایان دادن به ظلم و ستم پهلوی ترغیب نمود و با تکیه بر آموزه های اسلامی و مهدوی، در جایگاه مرجعیت و نائب امام در ایام غیبت، مردم را رهبری کرد و با اتحاد و همدلی آنان علیه ظالمان وقت به پا خاست و انقلاب اسلامی ایران را در راستای انقلاب مهدی موعود و با امید به ظهور و تحقق حکومت عدل جهانی او به وجود آورد.

دفاع مقدس و اعتقاد به مهدویت: حاکمان ظالم و دینستیز، همواره شیعیان را آزار دادهاند و به حیات دینی و معنوی آنان تعرض کردهاند؛ از جمله پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بیگانگان و دینستیزان که انقلاب ایران را مخالف اهداف و بیعدالتیهای خود می دیدند، با تحریک و تهدید و فشارهای همهجانبه، کوشیدند این انقلابیون منتظر را از بین ببرند. یکی از راهبردهای آنها برای رسیدن به هدفشان، تحمیل جنگی بیرحمانه علیه ایران بود.

ص:102

مردم ایران که در سیر تاریخی و عقیدتی خود و به ویژه پس از انقلاب اسلامی، با فرهنگ مهدوی، زندگی و رشد میکردند و اندیشه و تفکرات خود را رشد میدادند، با الهام از فرهنگ زنده مهدویت که آثار تربیتی آن، همچون ایستادگی در برابر ظلم ظالمان، تلاش برای اصلاح گری، تعهد و ایثارگری در برابر دشمنان دین، و شهادتطلبی در راه اعتلای اسلام و فرهنگ مهدوی، در بین آنان جلوهگر بود، به دفاع از کشور اسلامی خود پرداختند.

آنان با ویژگی اعتقاد به دین و عنصر مهم اعتقاد به مهدویت، انتظار و آمادگی مداوم و آگاهانه برای ظهور امام غائبی که به منظور نابودی ظلم و بیدینی و تباهی از جهان قیام و ظهور میکند، برای زمینهسازی قیام او و اعلام آمادگی برای حضور در رکاب او، علیه دشمنان دین شوریدند.

مقاومت حزبالله و اعتقاد به مهدویت: جنبش انقلابی حزبالله، از مشهورترین و مهمترین گروه های اسلامگراست که از بدو تا به حال توفیقات زیادی کسب کرده است.

اعتقاد به مهدویت، اساس و منشأ جنبشها و حرکتهای آزادیبخش و تحولآفرین جوامع شیعی بوده است. جنبش شیعی لبنان هم از این قاعده مستثنا نیست و نشانه های فراوانی از باورداشت مهدویت در شکلگیری و پیروزی این نهضت وجود دارد:

* روحیه عدالتگرایی و ظلمستیزی که در کلام و رفتار آنان کاملاً مشهود است.

* امیدبخشی درباره آینده که الهام از این آموزه مهدوی، روح امید را در میان حزبالله، و ایمان به مبارزه با ظلم را در آنان قویتر میکند:

- سخنان دبیر کل حزبالله، سید حسن نصرالله در مورد دولت عدل و ظهور، معرفی انقلاب ایران به عنوان مقدمه ظهور و تشکیل وطن بزرگ اسلامی در کره زمین با ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، موجب امیدواری در میان مردم است.

- بر پرچم حزبالله، آیه فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الغَالِبُونَ نقش بسته که به طور مشخص، امید و باور آنها را به مهدویت اثبات میکند. آنها به پیروزی خویش ایمان دارند و تنها خاستگاه این عقیده، باور آنها به مهدویت و امید به آیندهای روشن است.

- حزبالله در گفتمان خویش با تأسی به آیه وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی

ص:103

الأَرْضِ... و اعتقاد به آینده روشن، حرکت میکند.

* تأکید بر اندیشه حکومت جهانی مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف؛ در فرهنگ گفتمان حزبالله، به این موضوع توجه ویژه شده است. آنان تنها در پی آزادی لبنان از تجاوز دشمنان نیستند؛ بلکه در اندیشه پیروز ساختن اسلام بر کفر و فراهم ساختن پایه های حکومت جهانی موعود هستند:

- حسین موسوی (ابوهاشم)، از رهبران تشکیلات حزبالله لبنان، میگوید: ما تلاش داریم که در سرتاسر جهان از مسلمانان دفاع کنیم.

- شیخ صبحی طفیلی، اولین دبیر کل حزبالله، در نامه سرگشاده به حزبالله لبنان که با نگاهی دوراندیشانه و عمیق، برگرفته از آموزه های مهدوی است، میگوید: ما فرزندان حزبالله، خود را بخشی از امت اسلامی در جهان میدانیم... ما یک سازمان حزبی بسته یا تشکیلات تنگ سیاسی در لبنان نیستیم. ما خود را امتی میدانیم که با مسلمانان سراسر جهان، ارتباط عقیدتی استوار در چهارچوب اسلام دارد. ما ضرورت تشکیل جبهه جهانی مستضعفان، متشکل از تمامی جنبشهای رهاییبخش با هدف هماهنگی بیشتر برای آغاز یک حرکت فعال و متمرکز بر ضدّ دشمنان را یادآور میشویم.

* پیوند با ولایت در عصر غیبت و رسالت، حفظ مکتب و ساماندهی آن به همت علما و فضلا، از برکات عقیده به مهدویت است. اعتقاد به ولایت و التزام قلبی و عملی به آن، از مقدمات فکری و عملی حزبالله است:

- در کتابچهای که حزبالله در خصوص تاریخچه خود منتشر کرده، آمده است: ولایت، در ولیفقیه جامعالشرایطی است که عدالت، اعلمیت، کفایت، آگاهی به مسائل روز، مدیریت، تقوا و دیگر صفات لازم در او تجلی یافته است.

- در نامه سرگشاده حزبالله آمده است: تعهد خود را به دستورات رهبری یگانه، حکیمانه، عادلانه، ولیفقیه جامعالشرایطی که در حال حاضر در امام خمینی تجسم یافته، اعلام میداریم.

- اظهارات سید حسن نصرالله و سید ابراهیم الامین، از رهبران تشکیلات حزبالله نیز در این زمینه مهم است.

ص:104

سید حسن نصرالله در سالروز میلاد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از تبریک به مردم لبنان، بیان میکند: همچنین تبریک میگویم به برپادارنده پرچم و فرمانده دولتش و زمینهساز بزرگ حکومتش در زمین؛ کسی که با اراده و پرصلابت و ایمان مهدیگونهاش، همه طاغوتهای جهان را به مبارزه میطلبد و در برابر همه طوفانها با عزمی راسخ میایستد؛ یعنی آیتالله خامنهای.

روشن شد که مهدویت - به منزله باور مذهبی - و آموزه ها و آثار آن در عرصه های فردی و اجتماعی، در میان حزبالله لبنان جلوهگر، و عامل موفقیت آنان است. تأکید بر ظلمستیزی و عدالت، امید به آینده، تحقق حکومت واحد جهانی، پیوند با ولایت و اطاعتپذیری از باورداشت مهدویت است که روح حزبالله را زنده نگاه داشته است. (1)

ص:105

(از مراجع بزرگ شیعی) دعوت کرد تا به ایران بیاید و خطاب به ایشان گفت:

تو به پادشاهی سزاوارتری؛ چون تو نائب امام زمانی، من فقط کارگزار تو هستم و به اوامر و نواهی تو قیام میکنم. (1)

بیان شد که از جمله راهکارهای تربیتی حضرت در زمان غیبت کبری، جایگزینی علما و فقها و نواب عام بود که شاه طهماسب در برابر آن سر خضوع و تسلیم فرود آورد. میتوان ادعا کرد مهمترین اندیشهای که در میان مردم دوره صفوی رواج یافت، اعتقاد به ولایت فقها بود. شاردن و کمپفر گزارش میدهند که یکی از گفتمانهای مطرح صفویان درباره حکومتِ زمان غیبت، نواب عام و مجتهد عادل بوده است. (2) طرح این مطالب در آن دوران، از اعتقاد قوی به مهدویت و دغدغه مردم در زمان غیبت برای حفظ دین و دریافت احکام صحیح دین از جانشینان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در دوران غیبت حکایت دارد.

این اعتقاد، در دوره معاصر نیز موجب شده است که مردم در زمان تردید در مصالح و احکام، و هنگام ناامیدی و فشار و اختناق حاصل از ظلم و ستم حاکمان جور، به مرجعیت و نواب عام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف خود رجوع کنند و از آنان برای حل مشکلات و مسائل خود یاری بخواهند. در این باره میتوان به نمونه های تاریخی ذیل اشاره کرد:

1. پس از شکستن مواد عهدنامه گلستان از طرف روسها در سال 1240 ق و تجاوز آن ها به ایران و انجام اقداماتی چون تجاوز به زنان مسلمان، گرفتن اموال مردم، آزار و اذیت رعایا و غارت دسترنج آنها و...، مردم تحت ستم که از حکومت وقت ناامید شده بودند، دست به دامان علمای نجف شدند و به علمای عظام آقا سید محمد اصفهانی و... از رفتار خشن روسها با مسلمانان شکوه، و درخواست کمک کردند. (3)

مردم در اوج ناامیدی، در زیر بار ظلم و ستم، پناهگاه خود را نواب عام امام زمانشان میدانستند و به آنان پناه بردند. این امر نشاندهنده تأثیر راهکار تربیتی حضرت و هدف ایشان از این راهکار است که جزئی از اعتقاد ما به مهدویت به شمار میرود و آثار آن در

ص:106

این شواهد تاریخی، بروز و ظهور مییابد.

2. این نمونه نیز مشابه نمونه قبلی، پس از شکست ایران از روس و قرارداد ترکمانچای و ورود الکساندر سرگیویچ گریبایدوف به ایران رخ داد که مؤلف ناسخ التواریخ، او را متکبر و دارای غلظت و خشونت معرفی میکند. در پی فشارها، تحقیرها و خشونتهای گریبایدوف در رفتار با مردم و اقدام آخر او، مبنی بر درخواست دو زن شوهردار و بچهدار از آصف الدوله و تسلیم شدن وی، مردم به تنگ آمدند و ناامید از دولت، از دولتسرای مجتهد زمان، حاجی میرزا مسیح، طلب کمک کردند. (1)

3. در پی ماجراهای زمان ناصرالدین شاه، پیش از فتوای میرزای شیرازی مبنی بر تحریم تنباکو، مردم باز بر اثر فشار و اختناق و ناامیدی، به مجتهدان رجوع کردند که در پی آن، فرمان میرزای شیرازی، مجتهد وقت، در جهت تحریم توتون و تنباکو رسید و به مسلمانان پژمرده، طراوت و تازگی بخشید:

«بسم الله الرحمن الرحیم. از امروز استعمال توتون و تنباکو بر هر نحوی، در حکم محاربه با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است» (2).

دکتر فووریه، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، بازتابهای این فتوا را این چنین بیان میکند:

فتوایی از عتبات رسیده؛ به مردم امر شده است که برای برچیدن کمپانی، از استعمال دخانیات خودداری کنند. این فتوا با انضباط تمام رعایت شده، تمام توتونفروشیها دکانهای خود را بسته و تمام قلیانها را برچیدهاند و احدی در شهر، نه در میان نوکران شاه و نه در اندرون او، لب به استعمال دخانیات نمیزند. مردم ایران هر وقت فتوایی از طرف ملایی معتقد یا مجتهدی معتبر برسد، با انضباط تمام، اطاعت آن را گردن مینهند. (3)

نکته جالب ماجرا، تأثیر حکم میرزا در همه اقشار و طبقات مردم، حتی داشمشتیها و

ص:107

اوباشان است که از هیچ گناه و جُرمی رویگردان نبودهاند؛ در کلام آنان آمده است: «من شراب را علانیه و برملا میخورم و از هیچ [گناهی] باکی ندارم؛ ولی چپق را تا آقای میرزا حلال نکند، دم هم نخواهم زد. من عرق را به امید شفاعت صاحبالزمان میخورم، چپق را به چه امید بکشم؟ وقتی میرزا در حکم محاربه با امام زمان میداند». (1)

اما آثار این ماجرا:

- پناه بردن مردم در اوج ناامیدی و فشار و ظلم، به مجتهد و نائب امام زمان وقت؛

- اطاعتپذیری مردم از حکم میرزا، جدا از مسائل سیاسی؛ چرا که بنا بر اعتقادات خود، او را نائب امام زمانشان و پناه خود میدانند و اطاعت از او را واجب میشمرند؛

- نکته دیگر، علم میرزا به آثار اعتقاد به مهدویت در میان مردم و استفاده از واژه محاربه با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در فتوای خود است که موجب اطاعت تام همه اقشار، حتی اوباش شد؛ چنانکه میگفتند وقتی میرزا، توتون و تنباکو را در حکم محاربه و جنگ با امام زمان می داند، به چه امیدی سراغ آن برویم.

4. در جریان تشکیل مجلس شورا به دستور شاه وقت، روشنفکران غربزده کوشیدند با تحریک مردم، به ویژه زنان، علما را تحت فشار قرار دهند تا نتوانند درباره تصویب قوانین مورد نظر آنان، اظهارنظر کنند. مرحوم شیخ فضلالله نوری با مشاهده این دسیسه غربگرایان و با علم به اعتقاد مردم به مهدویت و آثار مطلوب آن در فرمانپذیری و اطاعت مردم، و محبت آنها به حضرت ولیعصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و راضی نبودنشان به نارضایتی آن حضرت، اصل پیشنهادی خود را با این مطلع، آغاز فرمود:

این مجلس شورای ملی که به توجه حضرت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و بذل مرحمت شاهنشاه و مراقبت حجج اسلامیه و عامه ملت ایران تأسیس شده، باید در هیچ عصر از اعصار، مواد احکامیه آن مخالفتی با قواعد مقدسه اسلام و قوانین موضوعه حضرت خیر الأنام (مهدی) عجل الله تعالی فرجه الشریف نداشته باشد و معین است که تشخیص مواد موافقت و مخالفت قوانین موضوعه مجلس شورای ملی با قواعد اسلامیه در عهده علمای اعلام بوده و

ص:108

هست... . (1)

سرانجام، کمیسیون نظر شیخ را پذیرفت. روشنفکران غربزده و مخالفان اعلام نظر علما در قوانین نیز چون از آثار اعتقاد مردم به امام زمانشان و تمایل آنان به مخالف نبودن قوانین مجلس با قوانین خدا و قوانین موضوعه امام عصرشان باخبر بودند، سکوت کردند و نظر شیخ را پذیرفتند.

5. در جریان حضور انگلیسیها در شیراز در سال 1335 ق و اقدامات ظالمانه آنان، از جمله تجاوز به زنان و کودکان یکی از قبایل قشقایی، آیتالله سید عبدالحسین لاری، اعلم مجتهدان فارس، ضمن همدردی با مردم، حکم جهاد را از طریق نماینده خود، به خان قشقایی اعلام میکند:

اعلام فرمان قضا جریان حضرت سبحان و محکمات قرآن و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف... واجب فوری و عینی است مخصوصاً در این زمان امتحان کفر و ایمان، جهاد بر این کفار حربی ابالیس انگلیس و اعوان ایشان... و هر کس تخلف و تقاعد از این جیش مجاهدین و از این جهاد اکبر و نهی از منکر نماید، کأنّ تخلف از جیش اسامه و امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نموده... . (2)

سردار عشایر هنگامی که حکم جهاد را خواند، آن را بوسید و گفت: «... اکنون که حضرت آقا نیز تأکید فرمودهاند، این حکم جهاد را برای خویشتن الهامی الهی میدانم...». (3)

روشن است که آیتالله لاری نیز در مقام نائب عام و با علم بر فرمانپذیری خان و مردم از فرمان او با توجه به اعتقادات شیعه، برای تحریک و تقویت انگیزه آنان، فرمود: تخلفکنندگان جهاد، در حکم تخلفکنندگان از فرمان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند.

6. در پی واکنش آیتالله قمی به کشف حجاب و قانون استفاده بانوان از کلاه فرنگی، نیروهای شاه، ایشان را محاصره کردند. خبر محاصره ایشان به عنوان مرجع تقلید، موجب

ص:109

قیام مسجد گوهرشاد شد و علت مقاومت مردم در برابر رضا شاه، مرجعیت آیتالله قمی بود. آقای حاجی هادی محقق، از قول پدرش (شیخ عباسعلی محقق واعظ خراسانی، از روحانیان پرتلاش قیام گوهرشاد) نقل میکند: «بدان این جریان، نه خیال کنی که همه اش یک قضیه سیاسی است و ما هم کشیده شدهایم؛ این قضایا به رهبری حاج آقا حسین قمی بود... او هم نائب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است و خصوصیاتی که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف راجع به نواب عامش میفرماید، در ایشان هست»، (1) (لذا اطاعت و حمایت از او، واجب است).

با توجه به پیام شیخ واعظ خراسانی، روشن است که این قضایا جدای از مسائل سیاسی، قضیه اعتقادی است و آثار اعتقادی مهدویت و پذیرش نواب عام و مجتهدان، موجب داخل شدن در قضایای سیاسی میشود. بدین ترتیب، نقل ماجراها، جنبشها و قضایای تاریخی - سیاسی در این اثر، از این باب است که ریشه این اقدامات به آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در میان علما و مردم باز میگردد.

پس از بررسی شواهد تاریخی بر محور مبناهای ذکر شده، نکاتی از آثار ملاقات خواص با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را بیان خواهیم کرد و سپس، از آثار این اعتقاد در میان شعرا سخن خواهیم گفت.

ص:110

اکنون به تعدادی از این ملاقاتها که دارای کثرت نقل است، اشاره میکنیم:

ص:111

پرسیدم و جواب شنیدم. (1)

حل مشکلات علمی برای نواب عام که وظیفه هدایت و تربیت مردم را در زمان غیبت بر عهده دارند، از آثار خاص این ملاقات بوده است.

ص:112

ص:113

شاعران معاصر، دلالت بر توجه به این مطلب تا به امروز دارد. (1)

- شاعری به نام حسامالدین محمدبنحسام کوهستانی که یک روستایی شاعرپیشه بوده و در حدود سال 875 ق درگذشته است، منظومهای به نام خورشیدنامه دارد که در مدح امیرمؤمنان علیه السلام و امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است. (2)

- استاد شهید مطهری نیز از تأثیر اعتقاد به مهدویت در اشعار حافظ سخن گفته و نمونه هایی را به عنوان شاهد مثال ذکر کردهاند؛ از جمله:

کجاست صوفی دجّالچشم ملحدشکل بگو بسوز که مهدی دینپناه رسید

غزل معروف

مژده ای دل که مسیحا نفسی میآید و ز انفاس خوشش بوی کسی میآید... (3)

با وجود این نمونه ها و صدها نمونه دیگر، روشن است که موضوع مهدویت از دیرباز در شعر مطرح بوده و شعرای فارسیزبان، گاه به صورت کنایی و غیرمستقیم و گاه روشن و آشکار از مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف یاد کردهاند.

- شاعر دکتر غلامرضا کافی، درباره شعر و مهدویت معتقد است که برخی از شاعران، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را وارد حادثه عاشورا میکنند و قیام ایشان را ادامه قیام امام حسین علیه السلام می دانند و از منتقم بودن ایشان یاد میکنند. به گفته وی، اشعار مذهبی، پیش از تشکیل حکومت شیعه، سه نوع و در قالبهای توحیدی، نبوی و علوی بودهاند و بعد از تشکیل حکومت شیعی در دوره صفویان، رویکرد به شعرهای علوی و عاشورایی بیشتر بوده است. در دوره ما، به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران، توجه به شعر مهدوی بیشتر است و با توجه به نیاز جامعه، مضمون اصلی شعر شاعران نسل سوم، مهدویت است. ایشان معتقدند که باید در مقتلها و مرثیه ها از منتقم حسین علیه السلام، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سخن گفته شود و با برگزاری جشنواره های مهدوی، شعرا، نقاشان و دیگر هنرمندان، تصویر زیبا و روشن

ص:114

آینده را به نمایش بگذارند. (1)

با عنایت به سخنان استاد کافی، رویکرد به شعر مهدوی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر بوده است. این رویکرد، با توجه به آنکه انقلاب، حرکتی رهاییبخش و برگرفته از اصل مهدویت بوده است، منطقی به نظر میرسد و با توجه به رشد و گسترش اندیشه مهدوی و اضطرار و شوق مردم به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، شاعران نسل سوم انقلاب، بیش از گذشتگان به مهدویت میپردازند که نشان از بارقه های امید و انتظار در شاعران ما دارد.

گفتنی است در سده های آغازین هجری از نام مهدی بیشتر به عنوان یک نماد تاریخی استفاده میشد؛ نمادی که یادآور «صلح و آرامش»، «قسط و عدل»، «پیروزی» و «جهانشمولی اسلام و نابودی کفر جهانی» بوده است. از همین پیشینه ادبی میتوان به آثار اعتقاد راسخ مسلمانان به ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از سده های آغازین هجری تا کنون پی برد. (2)

ص:115

جدا از اعتقادات ناصحیح و دارای اشکال این فرقه، تبلیغ آنان در مبحث مهدویت، در خور توجه است؛ آنها به پیروان خود هشدار میدهند که ابتدا به فکر قیام و اصلاح درونی خویش باشند و با در نظر گرفتن حضرت در رفتار و گفتار و کردارشان، در راه تحول درونی خویش بکوشند؛ که اگر در قیام درون و باطن خود موفق بودند، آنگاه قیام ظاهری و اصلاح بیرونی آنها پسندیده و اثرگذار خواهد بود.

ص:116

همچنین در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، رویکرد مردم به اعلام آمادگی و بودن در رکاب حضرت، از طریق انتخاب نام مهدی گسترش یافت که همگی اینها بر اعتقاد راسخ مردم به مهدویت دلالت دارد که آثارش در انتخاب نام، شعر شعرا و هنر هنرمندان تجلی یافته است.

ص:117

ص:118

پس از بررسی آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در مرحله پیش از ظهور، در گام بعدی وارد مرحله بعد از ظهور میشویم. برخی راهکارها و برنامه های تربیتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای پرورش افراد در عصر ظهور از این قرار است:

- تشکیل حکومت دینی و تلفیق آن با اخلاق و تربیت؛

- بهرهمندی از پرورشیافتگان دوران انتظار (منتظران حقیقی) جهت پیشبرد اهداف؛

- برنامهریزی خاص برای افرادی که در مکتب انتظار چنانکه شایسته است، رشد و تربیت نیافتهاند.

در این فصل، به بررسی این راهکارها و آثار تربیتی آن خواهیم پرداخت.

ص:119

عمر بشر ادامه دارد. (1)

هر چند پس از قیام و پیروزی بر گروه باطل و نابودی آنها، ظلم و ستم از بین میرود و امنیت برقرار میشود؛ اما حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای تغییر در بینش، روش و منش ناسالم مردم (آنان که به گمراهیِ اهل باطل نبوده و در عین حال، با راهکارهای تربیتی پیش از ظهور، نتوانستهاند به اصلاح خود بپردازند و جزء یاران و منتظران حقیقی باشند)، رشد و کمالیابی انسانها را سرلوحه برنامه های حکومت خود قرار داده و بر تزکیه نفوس، مکارم اخلاقی، دعوت به خیرات عامه و فضایل (عدالت، راستی و...) اقدام خواهد کرد. (2)

برنامه های دولت مهدوی، حتی برنامه های اقتصادی، سیاسی، رفاهی و... حضرت دارای آثار است؛ چرا که با اجرای عدالت در اقتصاد، صداقت در سیاست و...، سیاست، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ را به سمت فضیلتهای اخلاقی و تربیتی میکشاند و با پیوند میان سیاست و اقتصاد با اخلاق و تربیت، در تعالی و تکامل مردم میکوشد. در این راستا، دانش و صنعت و تکنولوژی در مسیر درست قرار میگیرند؛ رابطه مردم با خدا، با خود، با دیگران و با طبیعت اصلاح میشود و قدرت نیز در خدمت آنان قرار میگیرد. در این عصر، سرچشمه اخلاق و تربیت، وحی الهی و شریعت آسمانی است که تکلیف مردم را به شکل مطلوبی تبیین میکند.

در حقیقت دولت حضرت، دولت تربیتی - اخلاقی است؛ بدین معنا که هم خود جامع تمام فضایل، نیکیها، محاسن ایمانی و عقلانی است و هم در مقام عمل و اجرا، همه آن ها را در جامعه محقق میسازد. (3)

رهبر: رهبر این دولت اخلاقی، رهبری عالی و توانمند، عادل، آگاه، دلسوز، مدیر و مدبر، قاطع و... است؛ ویژگیهایی که از آنِ برترین مربی عالَم است.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به دلیل ارتباط با عالم غیب، بر همه هستی و روابط موجودات آگاهی دارد و داناترین انسان زمان خویش، و به فرموده رسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم ، وارث تمام علوم است و بر

ص:120

دانشها احاطه دارد. چنین فردی که خُلْق و خَلْق او چون رسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم است، از همه قیدها و بندها آزاد است و دل تنها در گرو رضایت خدا دارد. حضرت به کاملترین شکل، شئون امامت را در عرصه جهان جلوهگر خواهد کرد و زعامت دینی - سیاسی و هدایت و تربیت انسانها را عهدهدار خواهد شد. (1)

بدین ترتیب، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با برقراری حکومت دینی - سیاسی؛ اما مبتنی بر اخلاق و فضیلت و تربیت، به متربیان عصر ظهور میآموزد که حتی از برنامه های اقتصادی، سیاسی، رفاهی و...، میتوان در جهت تربیت مردم و احیای جامعه بهره برد. ملاک اصلی تشکیل چنین حکومتی، احیا و تربیت افراد جامعه است و از این حکومت و برنامه های متنوع آن، برای رسیدن به این مطلوب بهرهبرداری میشود.

ص:121

می کند» و... . (1)

از این کارگزاران و یاران در دولت اخلاقی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، با عناوین مختلف نام برده شده است. البته احتمال دارد برخی از گروه هایی که نام خواهیم برد، جزء همان 313 تن (حاکمان و والیان جهان) باشند؛ از این گروه ها با نامهای نجبا، (2) رفقا، نقبا، ابدال، (3) عصائب، (4) اوتاد، (5) رجال الهی، اعوان و قُوّاد (فرماندهان)، فقها، خزّان (خزانهداران)، اهل قضاوت و... یاد شده است. (6)

در این راهکار، شخص حضرت با استفاده از پرورشیافتگان مکتب انتظار، در جایگاه کارگزاران و یاران حکومتی خود در مناصب مختلف، شایستهسالاری و نخبهپروری را سرلوحه کار خود قرار داده و نشان میدهند که بر اساس ملاک تقوا و پارسایی، از افراد برای انجام کارهای مهم خویش، به ویژه در امر تربیت دیگران و احیای جامعه استفاده میکنند.

ص:122

عقلانی، ادامه خواهیم داد و اینها آثاری است برگرفته از اعتقاد به مهدویت که در زمان آینده، بروز و ظهور خواهد یافت.

هدف ما بیان برنامه های حضرت در دوران ظهور نیست؛ ولی به جهت الگوگیری و رسیدن به مقصود خود، به اختصار به آن میپردازیم:

1. برنامه های حضرت برای تربیت عقلانی، بر مبنای رشد اندیشه و تفکر، ایجاد معرفت و بینش صحیح یا اصلاح آن (1) و...، با دو روش نهضت علمی (2) و نهضت فکری (3) برای رسیدن به کمال علمی و کمال عقلی و در نتیجه «تعادل» سامان مییابد؛

2. برنامه های مصلح برای تربیت ایمانی، بر مبنای رشد روحیه خودنگهداری و تزکیه نفس، پرورش فضیلتها و نفرت از رذایل، پرورش اراده برای عملی کردن فضایل اخلاقی (4) و...، به روشهای ذیل اجرا میشود:

- ریشهکنی رذایل اخلاقی (مبارزه با هوای نفس، (5) از بین بردن بدعتها، (6) نهی از منکرها، (7) رفع کینه ها، (8) مداوای نافهمی (9) و جلوگیری از معصیت الهی (10) ).

ص:123

- تربیت و گسترش مکارم اخلاقی (تزکیه و تقویت اخلاق، (1) دعوت به سنت رسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم و امر به معروف). (2)

3. دیگر برنامه های حضرت که در زمینه های دینی - تبلیغی و اجتماعی و... صورت میگیرد و در رشد و تربیت عقلانی و ایمانی مؤثر است:

الف) برنامه های دینی و تبلیغی حضرت بر مبنای تجلی ایمان و باورها؛ و ایجاد انگیزه قوی ایمانی که آدمی را به عمل وا دارد، (3) با روشهایی؛ چون اصلاح اعتقادات و باورها، (4) احیای اسلام و قرآن، تثبیت دین، (5) ترویج و گسترش دستورات دینی و اجرای احکام الهی (6)، ساخت و اصلاح مسجد (7) سامان میپذیرد.

ب) برنامه های اجتماعی ایشان، بر مبنای توجه به مشکلات دیگران، پرورش روحیه همکاری جمعی، همدردی با دیگران و توجه به سرنوشت آنان (8) و...، با روشهایی چون عدالتگستری در جامعه و احیای جامعه مرده، (9) ایجاد وحدت و تألیف قلوب (10)، عملی میشود.

ص:124

پرورشنیافتگان و به عبارتی متربیان عام دوران ظهور نیز با دیدن رویّه های اصلاحی و اقدامهای عدالتخواهانه حکومت، با اعتماد و یقین به رهبر و کارگزاران او، ضمن الگوگیری از پرورشیافتگان مکتب انتظار و یاران خاص حضرت، برای رسیدن به مقام آنان تلاش میکنند.

برنامه های فرهنگی - تربیتی حضرت در این دوره در دو بعد فردی و اجتماعی تنظیم شده و دارای آثار تربیتی مطلوبی است؛ از جمله:

- تقویتکننده روان انسانهاست که در بعد روحی، تزکیه نفس و آراسته شدن به فضایل و دوری از رذایل، از آثار تربیت اخلاقی است؛ در بعد جسمانی نیز تمام امکانات مادی را در جهت رشد و تعالی روح به کار خواهد گرفت.

- تعدیلکننده خواسته هاست؛ به طوری که اخلاق، میان غریزه و نیروهای باطنی انسان تعادل ایجاد میکند. تعدیل این غرایز، در اصلاح رفتار، گفتار و اعمال انسان، تأثیر بسزایی دارد و از طریق رشد معرفت و عقل و بصیرت و تغییر در بینش به نظام هستی و زندگی، از بسیاری از تجاوزها، فتنه ها و فسادها، کوتهبینیها و تنگنظریها جلوگیری خواهد کرد.

- جامعه سالم به واسطه افراد دارای فضایل اخلاقی به وجود خواهد آمد. اگر در اجتماعی، تعاون، انفاق، عفت، تواضع، حسنظن، محبت و به طور کلی عدالت، حکمفرما باشد، این جامعه، مدینه فاضله و جامعه آرمانی اسلام خواهد بود.

به این ترتیب، در پرتو برنامه های فرهنگی - تربیتی در دو بعد فردی و اجتماعی و با تأثیر متقابل آنها، افراد در کنار جامعه احیا خواهند شد؛ به طوری که تربیت عقلانی، در دو محور کمال علمی و کمال عقلی، به «تعادل» میانجامد و تربیت ایمانی در پرتو کمال اخلاقی و تزکیه، به «تعالی» و «تکامل» منجر خواهد شد. پس از تحقق آثار تربیت فردی از طریق کمال اجتماعی با نتیجه «پیشرفت و همدلی»، زمینه تعالی جامعه نیز فراهم خواهد شد.

به فرموده آیتالله جوادی آملی:

کار اصلی امام زمان این نیست که جهان را از عدل و داد پر کند؛ کار اصلی او، زنده کردن جامعه است. وجود امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف عامل حیات است. او جامعه مرده را زنده می

ص:125

کند و سپس به عدل و داد فرا میخواند. جامعه زنده، مشتاق عدل و داد است. برخی انسانها به حسب ظاهر، انسان و در باطن، مردهاند؛ صورت آنها مطابق سیرتشان نیست. امام عجل الله تعالی فرجه الشریف صورت آنها را مطابق سیرتشان میکند. بعد از آنکه سیرت را انسانی و واقعی کرد، جامعه ظاهراً و باطناً انسانی میشود. سپس به عدل و داد فرا میخواند و جامعه زنده، تشنه عدل و داد میشود. کار اصلی او احیاگری است. همانگونه که رسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم ، جامعه مرده را زنده کرد، حضرت ولیعصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز جامعه مرده را زنده، و برای احیای آن، معارف و حقایق و طهارت حقیقی را اعطا میکند. ((یُزَکِّیهم وَ یُعَلّمهم)) جامعهای زنده است که کتاب الهی، حکمت الهی و طهارت باطنی را بداند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بعد از اینکه تزکیه و تعلیم فردی را مطرح کرد، به تزکیه و تعلیم جمعی پرداخت و به درمان کینهجویی، حسادت و... روی آورد. آن که عداوت را تبدیل به صلح میکند، کیمیاگری است (ولایت تکوینی) و این امر تنها با نصیحت ممکن نیست. کار امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف تبدیل عداوت به صداقت و... است. بیشتر کارهای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف (تأمین عدالت، رفاه و...) فرعی است و مهم، کار اصلی است و این کار اصلی با کارهای فرعی برای تربیت افراد، کامل میشود... . (1)

ص:126

الگوگیری از مربی آن دوران و برنامه های او برای متربیانش، به شناخت برنامه های ایشان اقدام کنیم.

الگوگیری از سیره حکومتی - تربیتی حضرت، برای حاکمان، علما و مربیان امروز جامعه

یکی از مباحث جالب توجه در تربیت اسلامی، نقش اسوه ها در تبلیغ و تربیت است. یکی از روشهای مؤثر در تربیت اسلامی، روش الگویی یا معرفی اسوه هاست که این روش، چه در نظامهای تربیتی - تبلیغی الحادی و چه در سیستم تربیتی - تبلیغاتی اسلام، جایگاه ویژهای دارد و بدان اهتمام خاصی شده است. در این شیوه، درباره الگوگیری از یک حرکت موفق، یا یک فرد موفق و اسوه، و تلاش برای نزدیک شدن به او از طریق شناخت آن اسوه و عملکرد و نتایج موفق کار او... سخن گفته شده است. همچنین درباره نوع تربیت اسوه ها و الگوها و چگونگی معرفی آنها به جامعه و راه های هدایت بیشتر جامعه به وسیله الگوها بحث میشود. (1)

این روش مؤثر در تربیت اسلامی، در بحث تربیت مهدوی نیز مطرح، و در دو جایگاه برای ما شایستۀ بهرهگیری است. یکی از آن جایگاه ها، الگوگیری از سیره حکومتی - تربیتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای حاکمان، علما و مربیان جامعه است.

برنامه ها و آثار مطرح شده در زمان ظهور که برگرفته از اعتقاد به مهدویت است، هر چند برای زمان آینده است؛ ولی برای عصر حاضر نیز قابلیت الگوگیری دارد. این ویژگی جالب دین ماست که افزون بر الگوگیری از گذشته سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم و آموزه های مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از روش حکومتی آینده حضرت، برخورد با کارگزاران، برنامه های تربیتی، رویکرد تربیتی به برنامه های اقتصادی، سیاسی و رفاهی و اصلاح آن، و نحوه برخوردها و عملکردهای عصر ظهور و... نیز میتوانیم الگوگیری کنیم.

با توجه به اینکه اسوه و الگوی ما در این مرتبه، معصوم است؛ تطبیق دقیق ما با ایشان امکانپذیر نیست و تحقق عینی این موضوع فقط در زمان ظهور حضرت اتفاق میافتد، ولی بر اساس اعتقاد به انتظار سازنده و تکلیف منتظران بر کسب آمادگی و زمینهسازی

ص:127

برای ظهور ایشان، باید در حدّ توان برای اصلاح و مقدمهسازی و پاکسازی درون و برون خود تلاش کنیم.

شایسته است بر اساس آموزه های مهدوی و آثار تربیتی حاصل شده از زمان گذشته و حاضر، برای نزدیک شدن به حکومت، حکمرانان، کارگزاران و شایستگان در حکومت مهدوی و نیز برای نزدیک شدن عالمان و مربیان جامعه به عملکرد و روشهای تربیتی حضرت، اقدامات اصلاحی انجام دهیم.

الگوگیری از سیره یاران حضرت و تمایل و شوق برای شبیه شدن به یاران خاص

مرتبه دوم از روش الگوگیری در تربیت مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف، الگوگیری از سیره یاران حضرت در زمان ظهور است. با بیان ویژگیها و اوصاف این افراد که رضایت خدا و امام زمان خود را به دست آوردهاند، و ذکر مقامات آنها در روایات، انگیزه و شوق برای شبیه شدن به آنان و کسب رضایت خدا و امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، در منتظران حقیقی اوج میگیرد و در افزایش همت آنان برای کسب آمادگی و خودسازی و همسنخ شدن با ویژگیهای ذکر شده در روایات نتیجهبخش خواهد بود؛ چرا که بر اساس این الگوگیری، ملاک و معیار مشخص و صحیح برای خوب بودن، در اختیار منتظران قرار میگیرد.

در مراحل تقلید از الگو، ابتدا برای شناخت صحیح اسوه و الگو تلاش میکنیم. سپس با استفاده از مراتب تفکر و اندیشه و تحلیل ذهنی، از آن نکته ها و عملکردها و اوصاف متناسب با اقتضائات و شرایط خود، الگوبرداری ذهنی نموده و با تقویت انگیزه و اراده خود، برای رسیدن به هدف مورد نظر وارد صحنه عمل میشویم. (1)

ایجاد تصویر انسانهای متعالی و مدینه فاضله و عصر ظهور، برای ایجاد شوق و انگیزه بیشتر در منتظران

برای پرداختن به این اثر، دو پرسش را مطرح میکنیم: در بحث الگوگیری از سیره یاران حضرت، این نکته مطرح شد که برای رسیدن به هدف خود باید با تقویت انگیزه وارد صحنه عمل شویم؛ اما این انگیزه چگونه تقویت میشود؟ چگونه تحرک و شوق برای

ص:128

عمل کردن، افزایش مییابد؟ سؤال دوم، منتظران در انتظار چه هستند؟ در امید به چه کسی یا چه چیزی به سر میبرند؟

در پاسخ به سؤال دوم، روشن است که انتظار و امید منتظران به ذات ظهور بر نمیگردد؛ بلکه انتظار آنان و امید آنها برای آمدن امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، منجی احیاکننده و عدلگستر آنان است. امید و انتظار آنان برای رسیدن به وعده های الهی در زمان ظهور و ویژگیها و شرایط متعالی آن دوران است. ریشهکن شدن فقر و بدبختی، جهل و نادانی و ظلم و ستم از سراسر جهان، حکمفرما شدن بینش و بصیرت، آرامش و همدلی، امنیت و رفاه بر جامعه، قرار گرفتن امام در رأس امور به عنوان زمامدار صالح و عادل، حضور کارگزاران شایسته او در اجرای امور و لذت بردن انسانها در آن دوران از کنار هم بودن، از جمله چیزهایی است که انتظار آن را میکشند؛ چرا که انسان عصر ظهور، در ارتباط خود با خدا، با خود، با طبیعت و با دیگران (1) تعالی یافته، و این انتظار و امید است که او را برای تحقق هدفهای اسلامی و انسانی و برنامه های عملی دین، به عمل و حرکت وا میدارد. ایجاد تصویر از رهبر، از انسانهای عصر ظهور، از جامعه عصر ظهور و مدینه فاضله برای منتظر، رونق و شوق و نشاط و امید او را به همراه دارد و با این تصویر و برای رسیدن به این دوران است که انگیزه و تحرک او فزونی مییابد.

در اینجا پاسخ سؤال اول نیز روشن میشود. قصد ائمه علیهم السلام(در روایات) از پرداختن به ویژگیهای انسان و جامعه عصر ظهور (مدینه عدل، (2) مدینه رفاه، (3) مدینه امن و امنیت، (4) مدینه علم (5) و مدینه تربیت (6))، ترسیم تصویر آن در ذهن منتظران و ایجاد شوق و انگیزه و

ص:129

تقویت آن در مخاطبان و منتظران دوران غیبت بوده است و این، یکی دیگر از آثار تربیتی حاصل از بیان ویژگیها و برنامه های عصر ظهور برای عصر حاضر بود که به آن پرداختیم.

بدین ترتیب، آنان که به مهدویت اعتقاد دارند و آثار تربیتی این اعتقاد را میپذیرند، باور دارند که پرورشیافتگان مکتب انتظار، به همراه رهبر و مربی فرزانه خود، در قالب یک حکومت دینی - سیاسی مبتنی بر اخلاق و تربیت، انسانهای پس از ظهور را این چنین تربیت میکنند و چنین جامعه آرمانی و مدینه فاضلهای را میسازند و این انسانها و جامعه پس از ظهور که براساس روایات، تصویر شد، تبلور آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت خواهد بود.

یک نکته مهم در بحث الگوگیری

بررسی نگاه فلسفی جامعه در بحث الگوگیری و رابطه آن در عرصه تربیتی مهدوی، نکته مهمی است که در این قسمت بدان می پردازیم.

اصولاً بینش فلسفی، نظامدهنده به جهانبینی انسانهاست و این بینش فلسفی، انگیزه اساسی انسانها را برای اقدام کردن یا اقدام نکردن میسازد. بینش فلسفی را در قسم ماهیت، به سه قسم میتوان تقسیم کرد: اصالت گوهر، اصالت ذات و اصالت وجود دینی؛ یعنی اصالت گوهر و ضرورت ذات. در جهتگیری این ماهیتها نیز به آرمانگرا بودن و خوشبین بودن، و واقعگرا و بدبین بودن تقسیم میشود. (1)

هدف ما توضیح و تبیین این بینش فلسفی نیست؛ بلکه درصدد بیان آثار تربیتی این بینش در عرصه جامعه در مبحث الگوگیری هستیم.

برخی اندیشمندان و کارگزاران تربیتی، بر فلسفه اصالت ذات تکیه دارند؛ نه اصالت گوهر (یعنی به ذات و شخص افراد اسوه و الگو اصالت میدهند، نه به گوهر و ارزشها و برجستگیهای رفتاری و به عبارتی شخصیت آنان)؛ اگر هم در مبنا به آن معتقد نباشند، در

ص:130

عمل، اصالت ذات را برتری میدهند.

در این بینش تربیتی - فلسفی، انسانهایی متعالی فرض می شوند، و بقیه افراد با هریک از مصادیق فرضشده، مورد سنجش قرار می گیرند و در صورت دوری از آنان - به جای تلاش برای اصلاح این افراد - به عنوان انسان هایی نامطلوب مطرح میگردند. حتی در برخی مواقع، خصوصیات این افراد متعالی و اسوه را فقط عقلای جامعه میتوانند کشف و فهم کنند و آنان بدون ایجاد درک، فهم و معرفت درست درباره ویژگیها و خصوصیات اسوه در ذهن جوانان، مطالب را چونان مادر پرنده، به جوجهاش میخورانند.

در این حالت، حقیقتیابی این افراد اسوه و متعالی، فقط در بحث تعاریف خلاصه، و به تعبیری صفات و خصوصیات در قالب توصیفهای زیبا، به سوی مخاطبان پرتاب میشود، بدون آنکه فهم درست و کاربردی از آن ویژگیها ایجاد شود. (1) در واقع به ارزشگذاری و احترام به ذات آن اسوه میپردازند، ولی گوهر وجود و ویژگیهایی که باعث اسوه شدن آن فرد شده است را برای متربی بیان نمیکنند. به عبارتی، فقط بازگوکننده و تعریفکننده هستند، نه تبیینکننده و سازنده.

در نتیجه این بینش و عمل، انسانهای دیگر هیچگاه حقیقتساز نمیشوند تا افرادی متعالی و اسوه های جدید به وجود آیند. در این صورت، ما بیشتر به دنبال کشف افراد متعالی و اسوه خواهیم بود تا خلق افراد جدید و متعالی و اسوه. در این نظام تربیتی، ما فقط الگوها را مشخص و معرفی میکنیم، ولی راه رسیدن به این الگوها را برای متربیان و نسل منتظر خود تبیین نمیکنیم.

گویی در عرصه ارائه نظام تربیتی و اجرای آن در جامعه در بحث تئوری آرمانگرا هستیم؛ اما در عرصه عملی و اجرا شاید ناخواسته آرمانگرا بودهایم. به جای تلاش برای تغییر دادن شرایط، امیدوار بودن و خوشبین بودن به احیا و تربیت انسانهای جدید، به واقعگرایی محافظهکارانه و تلاش برای حفظ شرایط موجود و اصرار بر حفظ همین الگوها و اسوه های موجود، روی آوردهایم و به جای اصالت دادن به گوهر و معیارهای الگو بودن

ص:131

اسوه ها و پرداختن به شخصیت آنها، به اصالت دادن به ذات و شخصها مشغول شدهایم. با ادامه دادن این مسیر، همچنان در مقام عمل و در توسعه و ثبات در عرصه تربیتی دینی، ناموفق خواهیم ماند.

هر چند ارزش گزاردن به ذاتها و انسانهای وارسته، امری ارزشمند و ضروری است؛ اما در کنار آن باید با توجه به نظام تربیتی اسلام، ملاک و معیار را گوهرهای کسبشده در این شخصیتها و اسوه ها دانست و برای تربیت و پرورش این ارزشها در نسل جدید سرمایهگذاری کرد. پس در قسم ماهیت، به ضرورت احترام به ذات و اصالت دادن به گوهر و ارزشهای آن اسوه معتقدیم و در جهتگیری در اجرای نظام تربیتی، به آرمانگرایی و خوشبین بودن به احیا و تربیت انسانهای جدید ارزش میدهیم.

نتیجه عملی و ملموس این بحث در عصر حاضر، در اسوه ها و الگوهای زمان ظهور (حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و یاران و کارگزاران ایشان) و در ایام انتظار (در منتظران حقیقی و عالمان و مربیان برجسته جامعه) مطرح میشود.

در این نگرش فلسفی در عرصه تربیتی مهدویت، اگر فقط به ذکر مشخصات، ویژگیها، برنامه ها و فعالیتهای حضرت، یاران و کارگزاران ایشان، منتظران حقیقی و علمای مشهور بسنده کنیم و اصالت ذات را در پیش گیریم، به بیراهه رفتهایم. شایسته است با احترام به ذات و شخص حضرت، یاران، کارگزاران و منتظران حقیقی، به اصالت گوهر وجودِ ایشان بپردازیم و افزون بر کشف این اسوه های متعالی، به منظور الگوگیری عملی و نه فقط توصیفی، و خلق و پرورش یاران و منتظران حقیقی و علما و مربیان شایسته در ایام انتظار، و بهرهگیری از روش حکومتی و سیره تربیتی حضرت و بهرهمند شدن از صفات و فعالیتهای یاران و کارگزاران در ایام ظهور، چارهای اندیشیده و در راه پژوهش و ایجاد تحول و پرورش اسوه های جدید در خانواده و جامعه گامهای مثبتی برداریم.

ص:132

ص:133

ص:134

در این فصل برآنیم که در حدّ توان به این پرسشها پاسخ دهیم؛ چرا با وجود آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت که در بحث نظری، اثباتشدنی است، ولی در عرصه عمل و عرصه تاریخی - تربیتی تنها تا حدودی بروز و ظهور یافته است؟! چرا همپای نظرهای قوی و عمیقِ بخش نظری، شاهد آثار و شواهد عملی کافی و وافی در این عرصه نبودهایم؟!

چرا با توجه به آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت که در منابع دینی و تمدن اسلامی دارای جایگاه ویژهای است، از آن در حوزه انسانشناسی و جامعهشناسی، انسانسازی و جامعهسازی استفاده لازم نمیشود؟ چرا از آموزهای که تعیینکننده وظایف مؤمنان و هدایتگر آنان و تعیینکننده حرکت جوامع - چه قبل از ظهور و چه پس از ظهور - است، برای رسیدن به جامعه ایدهآل با انسانهای متعالی، بهره کافی گرفته نمیشود؟! چرا فرهنگ مهدوی و آثار این اعتقاد، در بنیانهای اصلی زندگی شیعیان، مهجور و متروک مانده است؟!

روشن است که هر فرهنگ و مجموعه معرفتی - تربیتی، ممکن است دچار آفتهایی شود که مانع رشد و کمال و بالندگی آن فرهنگ گردد. فرهنگ دینی و به تبع آن فرهنگ مهدوی نیز گاهی به آسیبهایی دچار میشود که حرکت رو به کمال آن را کُند میکند و بحث آسیبشناسی، عهدهدار شناختن این آفتها و شیوه مقابله با آنهاست.

مناسب است در انتها با آسیبشناسی و بررسی موانع بروز آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت، ضمن آشنایی با موانع، به راه های مقابله با آن بیندیشیم.

ص:135

ص:136

اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... میتوان استفاده کرد و آن را در نحوه مدیریت جامعه، اقتصاد و فقرزدایی، رفتار و مناسبات اجتماعی، قانونمندسازی و قانونپذیری جامعه، انسانشناسی و انسانسازی، جامعهشناسی و جامعهسازی به کار گرفت.

در عقیده و باور اسلامی، انتظار و عقیده به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و ظهور او، سامانبخش همه این عرصه هاست. از اینرو، مهدویت به مثابه قلب اندیشه اسلامی، باید در تمام شئون زندگی حاکم و جهتبخش باشد، نه اینکه توجه به مهدویت و آثار تربیتی آن، در حاشیه نظریه پردازیها قرار گیرد و به عنوان یک امر تاریخی و گاه اسطورهای تلقی شود. (1)

ص:137

جایگاه اصیل و باارزش آن است.

ص:138

خلاصه شود یا مقوله های مادی پررنگتر گردد و عملشان خالصانه و صادقانه به مخاطب عرضه نشود، مسلماً از عمق و بهرهوری لازم برخوردار نخواهد بود. (1)

مربیان بیعمل: حضور مبلغان و ناصحان و عالمان و در یک کلام، مربیان بیعمل و بدون ظهور آثار تربیتی، موجب بیاعتمادی و سرگردانی متربیان عرصه مهدوی میشود. زمانی که مربی عرصه مهدوی از خلق خوب و رفتار حسنه و همراهی و همدلی با متربی بیبهره باشد، دلیلی برای اثرگذاری او و انتقال معارف مهدوی و آثار تربیتی عقیده به مهدویت باقی نمیماند.

نکته قابل ذکر آن است که در این عرصه تربیتی، اندیشمندان حوزوی و روحانیان، بیش از همه دچار قصور و تقصیر بودهاند. ذکر این نکته ضروری است که مقصود از بیان این مطالب، خدای ناکرده تخریب طلاب و روحانیان نیست که اگر چنین باشد، این کار از هدف این اثر و هدف نگارنده به دور خواهد بود.

ما دانشجویان و طلاب علوم دینی اگر در راه هدایت و تربیت افراد جامعه و ترویج عقیده به مهدویت و عملی کردن آثار تربیتی آن، کاری انجام دادهایم، مسلم آن است که در انتظار تشکر و قدردانی فرد یا جامعه نیستیم؛ چرا که ما از داعیهداران تربیت و هدایت جامعه بر اساس سنت نبوی و اهداف مهدوی هستیم و این اعمال جزء وظایف ماست و اگر به هر دلیلی در این امر کوتاهی کردهایم، لازم است ابتدا برای اصلاح و تربیت خود، و سپس اصلاح و تربیت صحیح دیگران چارهای بیندیشیم.

ص:139

از آنجا که یکی از مؤلفه های بزرگ و آثار تربیتی در جامعه مهدوی، اصلاح رابطه انسان با خدا و حضور خداوند در همه شئون زندگی انسان است، اینگونه دینداری، مانع از بروز و ظهور اثر تربیتی مهدوی خواهد شد. (1)

عملکرد دشمنان مهدویت: هدف دشمنان مهدوی، تضعیف اثرگذاری فرهنگ و تربیت مهدوی در افراد جامعه است. مهمترین اقدامات دشمن در این راستا، بیاعتنا کردن مردم به ارزشها و باورهای مهدوی، ایجاد تزلزل و شک در مورد حضور حضرت و زنده بودن و ارتباط با ایشان، و بیاعتماد ساختن جامعه به مربیان و مبلغان فرهنگ مهدوی است.

در این مرحله، نقش تبلیغات و برنامه های دشمنان برای ضعیف کردن باورهای دینی ما، به ویژه عقیده به مهدویت - که به آثار مهم آن پی بردهاند - روشن است؛ اما برنامه های تبلیغاتی و رسانهای، نظام آموزش ما در مدارس و دانشگاه ها و حوزه ها، مربیان و مبلغان ما، کتابها و مجلاتمان، مجالس وعظ و سخنرانی و گفتمانها و...، در راستای خنثی کردن برنامه های دشمنان و رشد هر چه بیشتر آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت چیست؟!

بینش نامطلوب به تاریخ زندگی اهلبیت علیهم السلام و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در جامعه: تأمل در احوال گذشتگان و بررسی احوال نامآوران و اسوه های گذشته، به عنوان تجربه های زنده، برای آشنایی، معرفت، وسعت دید و عمل ما میتواند بسیار مفید باشد. (2) تاریخ، تجربه های گذشته را به تجربه کنونی ما میافزاید و از راه زنده نگه داشتن یاد نیکها و نیکیها، زندگی ما را پرمایهتر میکند؛ (3) اما به راستی، عرضه تاریخ اهلبیت علیهم السلام و به ویژه تاریخ زندگی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، در رسانه و محیطهای آموزشی ما چگونه است؟ تاریخ زندگی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و مهدیباوران، منتظران حقیقی حضرت در دوران گذشته، افرادی مثل علیبنمهزیارها، شیخ مفیدها، مقدس اردبیلیها... در نگاه رسانهای و آموزشی ما چقدر عمق مییابد؟ در کتابها و مجلات ما چگونه به آن پرداخته میشود و آیا برای نسل امروز، کاربردی و قابل درک و عملپذیر میگردد؟

ص:140

معلمان و مدرسان تاریخ، مربیان تربیتی در مدارس، اساتید تاریخ در دانشگاه ها و حوزه ها، خود چگونه به تاریخ زندگی حضرت و مهدیباوران و منتظران مینگرند و با چه بینشی آن را به مخاطب خود میآموزند؟

باید بپذیریم که در این زمینه بسیار کمبود داریم و نگاه و بینش اساتید، معلمان، مربیان، اهل رسانه و مطبوعات به تاریخ زندگی حضرت، تاریخ زندگی یاوران و منتظران حضرت و مهدیباوران و مهدییاوران، در حیطه آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت نبوده است. ادعا نمی کنیم اطلاعرسانی نشده است؛ بلکه اشکال اینجاست که ذهنها مملو از اطلاعات و آموزه های تاریخی هستند، ولی بینش و فهم عمیق و قلب و روحی تأثیرپذیرفته و آماده عمل بر اساس آموزه های تاریخی حاصل نشده است.

پرداخت غیرتربیتی رسانه ها به موضوع: منظور از رویکرد تربیتی رسانه به بحث مهدویت و آثار تربیتی عقیده به آن، گفتمان و میزگرد و طرح مباحث علمی و تاریخی از زندگی حضرت و دوستداران حقیقی او نیست، هر چند این موارد لازم است؛ اما کافی نیست. نمیتوان از یک شبکه، مردم را با آثار تربیتی جامعه مهدوی آشنا کرد و در همان شبکه یا شبکه دیگر، بدون توجه به این عقیده و آثار آن، برنامه ارائه داد!

هنر رسانهای زمانی جلوهگر میشود که بتواند مسائل روز، خانوادگی، اجتماعی و تأکید باورهای دینی و مهدیباوری را در قالب سریالها، برنامه های شاد و جذاب، همراه با ایده های نو و خلاقانه، و به دور از شعارگرایی و برخورد تصنعی ارائه دهد و با هنر رسانهای خود، مروج و مربی تربیتی باشد.

نبود معرفت در نهاد خانواده: خانواده به عنوان مهمترین و کوچکترین نهاد اجتماعی - تربیتی، بدون معرفت و آگاهی لازم درباره عقیده به مهدویت، بدون آشنایی کافی با مراکز پاسخگویی به سؤالات و شبهات در بحث مهدویت، وجود تعصب و تقلید از گذشتگان و بزرگان در موضوعات و باورهای دینی، فقدان بصیرت لازم به مهدیباوری و مهدییاوری، نبود انتظار مثبت و سازنده در خانواده ها، بدون تلاش پدر و مادر برای کسب آمادگی و خودسازی، و بیتوجهی به زمانهای خاص برای یاد حضرت و...، چگونه می تواند فرزندان خود را به صورت منتظر حقیقی تربیت کند؟!

ص:141

تبلیغ غیرسازنده درباره موضوع محبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: در بحث انتظار و ارکان تربیتی آن، یکی از محورها، بحث عاطفی (محبت و شوق) به حضرت بود؛ ولی متأسفانه یکی از آسیبهای جامعه ما در برنامه های تبلیغی، مداحیها، سخنرانیها، خانواده ها و...، توجه زیاد به عشق و محبت حضرت و بیان احساسات در این موضوع است، بدون آنکه در این زمینه، محبت حقیقی و لوازم آن تبیین گردد. پررنگ شدن بحث محبت و کمرنگ بودن مباحث امید، کسب آمادگی و تلاش برای اصلاح و خودسازی، موجب میشود که منتظران، ناخودآگاه در مقوله عمل و مباحث رفتاری و جنبشی و... سست شوند.

توجه به آسیبشناسی در حوزه فردی: مواردی چون جهل، کجفهمی، سادهلوحی و سادهپنداری، روی آوردن به خرافات در بحث مهدویت، جمود و تعصب یا رفتارهای فقط احساسی، نقصان در بینش و بصیرت عقیده به مهدویت، افراطها و تفریطها در مباحث مرتبط با مهدویت، گناه کردن و داشتن صفات رذیله و در نتیجه پیروی از هوا و هوس، بی توجهی به اعتقادات به علت نداشتن تعقّل و...، از جمله آسیبهای فردی و موانع بروز و ظهور آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت است.

ص:142

دروغین و سادهلوحی و... دوری گزیند.

حوزه اجتماعی

- خانواده به عنوان مهمترین نهاد اجتماعی، باید بر اساس اعتقاد به مهدویت، به اصلاح ساختار تربیتی خود بپردازد.

- باید تلاش همهجانبهای برای همهگیر شدن عقیده به مهدویت در جامعه و تقویت آثار و جلوه های تربیتی آن، صورت گیرد؛ به طوری که فرهنگ مهدوی در کنار فرهنگ حسینی، به عنوان بهترین عوامل سازندگی و شادابی دین، عرضه اندام کند.

- تلاش همهجانبه نهادهای تربیتی جامعه، برای خنثی کردن اقدامات دشمنان مهدوی صورت گیرد.

- مسئولان و سیاستگذاران عرصه تربیتی، به ارائه آثار مستند، مستدل و متقن که با زبان روز و متناسب با نیازهای مخاطبان باشد، بپردازند و با عزمی راسخ و ارائه کارهای هنری و جذاب؛ اعم از تصویری، متنی، گفتمانی و... به تشریح و تبیین عقیده به مهدویت پرداخته، برای تحقق آثار تربیتی آن در جامعه تلاش کنند.

برنامهریزی و تدبیر بر اساس نیازهای نسل جوان در این زمینه، امر مهمی است. نهادهایی؛ مثل سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر تبلیغات، وزارت آموزش و پرورش، صدا و سیما، حوزه ها و دانشگاه ها، در نهادینه کردن فرهنگ صحیح مهدوی میتوانند مؤثر باشند.

عرصه مربیان جامعه

- روشنگری علما و اندیشمندان و متفکران حوزه مهدویپژوهی و دادن اطلاعات صحیح در باب مهدویت و پیشقدم بودن آنان در مبارزه با آسیبهای ذکر شده، از جمله درمانهای مؤثر خواهد بود.

- معرفی شخصیت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نگاه تاریخی آموزنده به آن، بررسی و تحلیل احادیث مهدوی، تبیین انتظار سازنده و وظایف منتظران، آگاهی دادن درباره خطرها و آسیبها، و تبیین برنامه های حضرت در دوران ظهور برای تقویت روحیه امید، تحرک و خودسازی در نسل منتظر و... از جانب علما و مربیان جامعه نقش بسزایی خواهد داشت.

ص:143

- آشنایی مربیان عرصه فرهنگ مهدوی با علم جامعهشناسی و روانشناسی و نحوه برخورد با منتظران جوان و همدلی و همراهی آنان و رفتار حسنه با آنان، از عوامل مثبت تأثیرگذاری خواهد بود.

- مهمتر از همه، عمل عالمان و تربیتیافتگی مربیان بر اساس آموزه های مهدوی، در جلب اعتمادسازی مخاطب نقش مهمی دارد.

- توجه نواب عام به ادای تکلیف و وظیفه در این زمینه و عنایت به اینکه نیابت، پذیرفتن همه تکالیف اسلامی؛ اعم از مالی، اجتماعی، رهبری و تربیتی است و نیابت، از مقوله اقدام و عمل است، نه موعظه و حرف؛ نیابت، میدانداری در برابر دشمن است، نه انزوا گزینی.

روشن است که اگر در رأس همه مربیان جامعه، عالمان ربّانی حوزه و طلاب، از مهدییاوران و منتظران حقیقی حضرت باشند، کلام آنان نافذ خواهد بود و بقیه مربیان هم با پیروی از آنان و سپس متربیان با الگوگیری از مربیان خود، در عرصه تأثیرپذیری از عقیده و آموزه های مهدوی موفق خواهند بود.

ص:144

باشد و با راهکارهای خود، در مسیر رشد و تقویت آنان قدم بردارد، باید برای تعمیق و تثبیت این اعتقاد مؤثر تربیتی، راهکارهایی بیندیشیم. از این رو، به بررسی راهکارهای ترویج و تثبیت این باور تربیتی میپردازیم:

برای رسیدن به این مقصود، ابتدا لازم است با عزمی راسخ، به اصلاح ساختار تربیت دینی و تربیت مهدوی در جامعه خود بپردازیم و برای تعمیق تربیت مهدوی، اقدامات لازم را انجام دهیم.

- نخستین راهکار، بررسی علمی و تدوین نظام تربیتی اسلام و سپس تدوین نظام تربیت مهدوی است؛ البته نظامی جامع و کارآمد. باید با نظریهپردازی، گفتمان، نقد و نظر، نکتهسنجیها و اظهارنظرهای ژرف درباره این آموزه اعتقادی، به قوت علمی این موضوع بینالادیانی کمک کرد؛ تا آنجا که آن را همچون مباحث علمی چون هرمنوتیک، پلورالیسم، سنت و مدرنیسم و... به عرصه گفتوگو و نظریهپردازی کشانده، زوایای گوناگون آن را بررسی کنیم؛ یعنی بحث مهدویت را از عرصه های سنتی و مهجور به عرصه های پژوهشی - علمی و در متن زندگی وارد، و کمک کنیم که باور مهدویت در زندگی انسانها اثر گذارد و آنان را با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و مربی زمانشان مرتبط سازد.

باید همچون اندیشه سوسیالیسیم یا لیبرالیسم که در بره های، چنان بر فرهنگ جهان اثر گذارد که بیشتر عناصر فرهنگی؛ اعم از رمانها، فیلمها، نمایشنامه ها، آثار هنری، اقتصاد، سیاست، تولید، روابط بینالملل، فلسفه، مبارزه سیاسی، انقلاب و بسیاری دیگر از زمینه های فرهنگی - تربیتی، با این تفکرها آمیخته شد، (1) ما نیز با تلاش مدبرانه در این عرصه، به دور از سخنان سطحی و کلیشهای و به دور از فرض تربیت مهدوی و اعتقاد به مهدویت به عنوان امری فرعی و حاشیهای، با زبانی عمیق و گویا، رفتار و گفتار و کردار انسانها و جامعه را نه در موضوع مهدویت و باور آن، بلکه بر اساس آن و در راستای آثار تربیتی آن سامان دهیم.

- گام دوم، اصلاح نگرش فلسفی جامعه به مقوله تأثیرگذاری تربیتی عقیده به مهدویت

ص:145

است. سزاوار است با توجه به مطالب بیانشده در گذشته، در عین احترام به ذات و شخص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و ابراز عشق و محبت به این بزرگوار، و افزون بر پرداختن به تعاریف و توصیفات، به گوهر وجودی ایشان اصالت دهیم و آمادگی و زمینه تغییر و تحول رفتاری و کرداری منتظران را برای کسب گوهر ارزنده و ویژگیهای آن موعود منتظر، فراهم آوریم و در جهت الگوگیری از آن شخصیت، ویژگیها، برنامه های تربیتی ایشان، شخصیت و ویژگیهای مهدییاوران و مهدیباوران حقیقی در گذشته و حال اقدام کنیم.

- راهکار سوم، برگزاری همایش و کنفرانس مفید درباره نظریهپردازی در عرصه تعلیم و تربیت اسلامی و ساخت و تدوین نظام تربیتی اسلامی معاصر و تدوین نظام تربیتی مهدوی است. سزاوار است با علم روششناسی، به روششناسی تربیت دینی و تربیت مهدوی بپردازیم. ضرورت پرداختن به فلسفه تربیت مهدوی ایجاب میکند که درباره اهداف کلی و جزئی تربیت مهدوی، بایدها و نبایدهای مباحث تربیتی امروز، اولویتهای تحقیق تربیتی در این عرصه، و مبانی و اصول تربیت مهدوی، بحث و تبادل نظر شود. ضمن آنکه علوم تربیتی و مباحث روانشناسی و جامعهشناسی و به کارگیری این علوم در این زمینه، بر پایه یافته های قرآنی و روایی بسیار مفید خواهد بود.

در این صورت، شایسته است نخبگان فکری و تربیتی جامعه، با شکلگیری نظام تربیتی مهدوی و استفاده از معلومات به دست آمده، پس از عمل به راهکار سوم و تغییر نگرش فلسفی خود به تربیت، با جهتدهی آرمانگرایانه، جامعه و فرد را به سوی اصلاح و هدایت و تربیت مهدوی هدایت کنند و در شکلگیری و رشد مهدیباوران و مهدییاوران جدید سهیم باشند.

هر چند در عمل به راهکار سوم، شاهد برگزاری همایشها و نشستهایی قابل هستیم؛ اما به راستی خروجی این برنامه ها تا چه اندازه در رشد نظام تربیت مهدوی و عملیاتی شدن آن مؤثر بوده است؟!

- درباره زندگی ائمه علیهم السلام تلاش علمی و در خور توجهی صورت نگرفته است. از این رو، شایسته است در راهکار چهارم، آنچنان که در تاریخ زندگی افرادی مثل ارسطو، افلاطون و... و در تحلیل و تبیین زوایای مختلف اندیشهای و بینشی آنان تلاش شده است، در

ص:146

تاریخ زندگی امامان و از جمله امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز کار شود و در جهت شناسایی افکار، خواسته ها و آرمانهای ائمه علیهم السلام اقدامی مطلوب صورت گیرد.

از این رو، پیشنهاد میشود که به دور از کلینویسی و سادهانگاری، بلکه به صورت تخصصی، شخصیت هر یک از پیشوایان، به ویژه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، با توجه به دوران زندگیشان و دوره حال، تحلیل عقلانی - اجتماعی شود. در ادامه، برای ترویج فرهنگ رفتاری و کرداری و تربیتی هر یک از آنان، کرسیهای جداگانه در مورد اندیشه ها و بینشهایشان، در حوزه و دانشگاه شکل گیرد؛ از جمله برای تعمیق و ترویج فرهنگ مهدوی، ایجاد کرسی مهدیشناسی در حوزه و دانشگاه ضروری به نظر میرسد.

همچنان که در حوزه ها در بحث فقهپژوهی، مدتها درباره مباحث فقهی؛ چون آب قلیل، طهارت و... بحث میشود، لازم است برای غنای فرهنگی و تربیتی، اجتهاد نظری و بحثهای گسترده تخصصی درباره مهدویت و آثار تربیتی این باور در حوزه ها و دانشگاه ها صورت گیرد. (1)

- طبق یک نظریه، رهبری جهان در آینده، از آنِ کشور و اندیشهای است که بهترین تفسیرها را از چگونگی تحولات جهانی در آینده داشته باشد. چنین کشور و اندیشهای، از لحاظ فکری میتواند هدایت و رهبری فرهنگی جوامع دیگر را به عهده داشته باشد. به عبارتی، هر قدرت و اعتقادی که بتواند بهتر از دیگران افکار را هدایت کند، میتواند با قبولاندن جهانبینی خود، رهبری فرهنگی و هدایت افکار را به دست آورد. (2) از اینرو:

- با توجه به اینکه ایران، کشوری معتقد به مکتب شیعی است؛

- مکتبی که افزون بر ظرفیتها و اندیشه های تربیتی و فرهنگی والا، دارای اندیشه مهدویت است؛

- اعتقاد و اندیشهای جامع که ضمن ارائه راهکارها و برنامه ها و آموزه های تربیتی، تصویری زیبا، شفاف، رغبتانگیز و شوقبرانگیز و حقیقی از آینده انسان، جهان و تحولات

ص:147

و اصلاحات آن ترسیم میکند و در جهت انسان سازی و جامعه سازی میکوشد؛

- ضمن آنکه این اندیشه و اعتقاد، یک اعتقاد مشترک میان ادیان مختلف است؛

بر این اساس، در راهکار پنجم پیشنهاد میشود که با توجه به راهکارهای قبل، با برگزاری گفتمانهای بینالمللی، درباره ویژگیهای جامعه آرمانی، منجی و موعود و رهبری او، نظریات ادیان و مشترکات آنها و تأثیر آن در عرصه تربیتی فرد و جامعه و... تبادل نظر شود و با توجه به ظرفیتهای والای تربیتی موجود در اعتقاد به منجی در شیعه، به طور غیر مستقیم با تثبیت عقلانی آن در جامعه جهانی و قبولاندن این جهانبینی و بینش سازنده و تلاش برای رشد ایمانی افراد، شرایطی را فراهم آوریم که بر اساس این نظریه، رهبری فرهنگی - تربیتی و هدایت افکار جامعه به دست مکتب شیعه باشد.

جای بسی تأسف و تعجب است که نظریه های افرادی چون هانتینگتون، فوکویاما، آلوین تافلر و... در عرصه جهانی مطرح باشد، اما اندیشه و باوری همچون مهدویت و اعتقاد به منجی که موضوع مشترک ادیان و مکاتب است، به عنوان یک نظریه تربیتی جهانی ناشناخته باشد.

ص:148

ص:149

اعتقاد به برنامه ها و پذیرش راهکارها و آموزه های او را نیز به دنبال دارد).

2. نتیجه و آثار اعتقاد به وجود، حضور، نظارت و ظهور حضرت و همچنین آثار برنامه ها، راهکارها و آموزه های تربیتی حضرت برای تربیت متربیان و منتظران، و جستوجوی شواهد تاریخی دلالتکننده بر آن.

برای رسیدن به این اهداف، ابتدا معیارهایی در چهار محور برای سنجش آثار تربیتی شناسایی شد. از آنجا که انتظار، جایگاه رفیع و سازندهای در عقیده به مهدویت دارد و به عبارتی، عقیده به مهدویت در دوره های مختلف با انتظار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معنا و مفهوم مییابد، یکی از ارکان ثابت در چهار محور شاخصهای تربیتی، انتظار است؛ چرا که در این انتظار، منتظِر و متربی به امید آمدن مربی و منتظَر، سرزنده و شاداب است و برای تطهیر و پاکی درون خویش میکوشد تا میان روح او و مربیاش سنخیت ایجاد شود. او با امید به آینده مطلوب، شادابی درونی دارد و احساس ناامیدی را به خود راه نمیدهد. این انتظار، برای او که امیدوارانه و عاشقانه انتظار مولای خود را میکشد، تهذیب نفس و خودسازی و تلاش برای قیام و اصلاح جامعه را به دنبال دارد.

انتظار مهدوی، آثار انسانسازی و جامعهسازی دارد و از این روست که در روایات، بهترین عمل معرفی شده است.

بر این اساس، آثار عقیده به مهدویت با رکنی سازنده و اثرگذار چون انتظار، در چهار محور: شناختی (انتظار، معرفت و نگرش امیدوارانه)، عاطفی (انتظار، محبت و شوق)، رفتاری (انتظار، آمادگی و خودسازی) و جنبشی (انتظار، قیام و اصلاح) تجلی مییابد. برای بروز و ظهور آثار تربیتی عقیده به مهدویت بر اساس شاخصه های تربیتی در هر محور، صبوری و عدالتخواهی و تلاش برای تعادل ضروری است. بدین ترتیب، برای بررسی آثار بر اساس این شاخصه ها، مباحث در دو مرحله قبل از ظهور و بعد از ظهور سامان گرفت. دوران قبل از ظهور، در سه دوره قبل از غیبت، غیبت صغری و غیبت کبری، در سه فصل، گام به گام بحث تربیت مهدوی را شفاف میسازد و با تبیین راهکارها و آثار تربیتی در هر دوره به طور جداگانه، برنامه تدریجی بلندمدت و به هم پیوسته تربیت مهدوی را تشریح میکند. این برنامه در حقیقت، بر دو محور رشد و تربیت عقلانی و ایمانی استوار است.

ص:150

با توجه به نقش اثرگذار و پر اهمیت تربیت مهدوی که مقصود نهایی برنامه تربیت الهی و نتیجه کامل اقدامات انبیا و اولیا علیهم السلام است، این برنامه برای تحقق کامل و شایسته، از دوران قبل از غیبت طراحی شده است، بهگونهای که به نظر میرسد نقطه نهایی تربیت بشر و برترین مربی برای تحقق این امر الهی، حتی قبل از غیبت به مردم هر عصر، شناسانده شده و از همان ابتدا اقدامات لازم برای ایجاد معرفت به موعود آخرالزمان و اعلام نوید تحقق صلح و عدالت و تشکیل مدینه فاضله در زمان او، از طریق بشارتهای الهی و زمینهسازی انبیا و اولیا علیهم السلام برای اعتقاد به او و انتظار برای او، صورت گرفته است. از جمله راهکارها و ساختارهای تربیت مهدوی در دوره قبل از غیبت با توجه به بیان شرایط و نشانه های دوران غیبت و انتظار و عصر ظهور، میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: زمینهسازی خداوند و انبیا جهت بروز و ظهور آثار تربیتی این اعتقاد، سیره تربیتی چهارده معصوم علیهم السلام در آمادهسازی و جامعهسازی برای عصر غیبت، شیوه های آنان برای ترویج و جامعهپذیرسازی فرهنگ مهدویت و نیز تلاش شاگردان ائمه در گسترش فرهنگ مهدوی.

از جمله آثار تربیتی آموزه های مهدوی در این عصر، امیدواری و صبر برای تحول و بهبود شرایط جامعه، ایستادگی و مقاومت شیعیان در برابر خلفای اموی و عباسی همراه با صبر و تلاش و تکاپو برای تحول از طریق افشاگری و...، شکلگیری جنبشهای مردمی با روحیه ایثار و از خودگذشتگی در راه زمینهسازی برای اصلاحات مهدوی، و ظهور مدعیان مهدویت است که با آگاهی از اعتقاد مردم به مهدویت و انتظار و آثار تربیتی مطلوب آن، یا در جهت خیر، ایجاد تحول، اصلاح، سرکوبی ظلم و نجات مظلوم قیام می کرده یا برای رسیدن به اهداف شخصی و کسب قدرت از این موضوع بهره می گرفته اند؛ این آثار در همه دوره ها متجلی است. البته شواهد تاریخی این آثار هم در این فصل اشاره شده است.

در گام بعدی، با عنوان آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در دوره غیبت صغری، اقدامات تربیتی حضرت؛ شامل ایجاد ساختار سازمان رهبری، نهاد وکالت، استفاده از راهکارهایی؛ چون توقیع، مکاتبه، ملاقات و تثبیت جایگاه علما بررسی شد. آثار تربیتی این راهکارها نیز که در راستای تربیت و هدایت افراد و تقویت عقیده به مهدویت است، مورد بررسی قرار

ص:151

گرفت. امیدواری همراه با صبر، مقاومت، شکلگیری جنبشهای مردمی و ظهور مدعیان مهدویت در این دوره نیز از زمره آثار محسوب میشود. در این فصل، به شواهد تاریخی - تربیتی که بر اساس شاخصه های تربیتی عقیده به مهدویت سنجیده میشوند، پرداخته شده است.

در بحث راهکارها و ساختارهای تربیتی در دوره غیبت کبری، ضمن بیان فایده امام غایب و چگونگی بهرهمندی از برکات او، به راهکارهایی؛ چون هدایت تکوینی و باطنی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، توصیۀ عمل به سیره و سنت اهلبیت علیهم السلام، توصیۀ عمل به سخنان و دستورات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، جایگزینی فقها و علما و نواب عام، وظایف هدایتی و تربیتی آنان، و ملاقات حضرت با برخی علمای خاص و راهنمایی و کمک به برخی عوام اشاره شده است. درباره آثار تربیتی این راهکارها نیز با عنوان فواید اصل غیبت در تربیت افراد، آثار اعتقاد به واسطه فیض بودن حضرت و نظارت دائمی ایشان، آثار احساس وجود و حضور امام، تأثیر غیبت بر پرورش و رشد علما و اقدامات تربیتی آنان در جامعه، آثار تربیتی ملاقاتها با حضرت و... بحث و بررسی شده است.

در مروری بر شواهد تاریخی آثار تربیتی عقیده به مهدویت، به نماد صبر و امید و انتظار مردم کاشان و سبزوار، توجه به اماکن و مراسم و ادعیه منتسب به حضرت و...، شکلگیری جنبشهای مردمی و ظهور مدعیان مهدویت با تکیه بر اعتقاد مردم به مهدویت، آثار این اعتقاد در نعمتاللّهی ها، اهل تصوف و شعرا و نیز نکات تربیتی برخی ملاقاتها اشاره شده است. ضمن آنکه درباره تأثیر این اعتقاد، در حرکتهای رهاییبخش؛ مانند انقلاب اسلامی ایران، دفاع مقدس و حزبالله لبنان، بررسی اجمالی صورت گرفته است. آثار این اعتقاد در رویکرد مردم به اماکن مذهبی و مجالس و تلاش برای گسترش فرهنگ مهدوی، رویکرد شعرا به شعر سرایی در موضوع مهدویت، رویکرد مردم به انتخاب نام مهدی برای فرزندانشان و... نیز مورد توجه بوده است.

بدین ترتیب، روشن میشود که آثار تربیتی برگرفته از عقیده به مهدویت و شواهد تاریخی - تربیتی آن، در گذشته وجود داشته و در حال حاضر نیز وجود دارد و مسلماً در آینده وجود خواهد داشت.

ص:152

در ذیل عنوان تربیت در عصر ظهور (مرحله پس از ظهور) به راهکارهای تربیتی حضرت اشاره شد؛ از جمله: تشکیل حکومت مبتنی بر اخلاق و تربیت و سامان دادن همه امور اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و... برای رشد و پرورش و تربیت افراد عصر ظهور، استفاده از پرورشیافتگان در مکتب انتظار (همان منتظران حقیقی که در زمره یاران حضرت درآمده اند) و برنامه های خاص تربیتی حضرت برای پرورشنیافتگان مکتب انتظار که این برنامه ها بر محور تربیت عقلانی و تربیت ایمانی است.

سپس با بیان تأثیر این برنامه ها و راهکارها و تربیت افراد پس از ظهور، تصویری از آینده انسان و جهان پس از ظهور ترسیم شد.

در قسمت دیگر با عنوان «آثار تربیتی حاصل از بیان ویژگیها و برنامه های عصر ظهور»، حکمت بیان ویژگیها و برنامه های عضر ظهور برای منتظران و متربیان عصر غیبت را ذکر کردیم و گفتیم که ما معتقدیم: با ایجاد تصویر مطلوب و توضیح روایات مربوط به عصر ظهور و موارد رشد و ترقی آن دوران (در ذهن انسان عدالتجو، صلحطلب، آزادیخواه، دوستدار حاکم عادل، دوستدار آرامش و امنیت اجتماعی و نیازمند همزیستی مسالمتآمیز با دیگران)، افزون بر احساس آرامش، احساس شوق و رغبت برای رسیدن به این دوران، تمایل و شوق او را برای شبیه شدن به یاران خاص، زیاد میکند و انگیزه او را در خودسازی و پاکسازی درونی تقویت میبخشد. ضمن آن که بیان ویژگیها و برنامه های حضرت و سیره حکومتی - تربیتی ایشان، و روش و منش یاران و کارگزاران ایشان، برای عبرتگیری و الگوگیری حاکمان، علما و مربیان امروز جامعه و نیز متربیان و منتظران بسیار مفید است.

بدین ترتیب، روشن شد که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از طریق راهکارها و برنامه های متناسب با هر عصر، چگونه اقدامات تربیتی خود را اعمال میکند. برنامه تربیتی تدریجی و بلند مدت که از دوران قبل از غیبت برنامهریزی شده و زمینهسازی برای تحقق آن از طرف خداوند، انبیا و اولیای او صورت گرفته است؛ سپس شخص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آن را ادامه میدهد تا مقصود نهایی از آفرینش بشر حاصل شود.

همچنین با توجه به نوع راهکارها و آموزه های تربیتی حضرت، دریافتیم که قابلیت اجرا

ص:153

و عمل را داراست و وجود برخی شواهد تاریخی - تربیتی قابلیت عمل و اجرایی بودن آن را اثبات میکند.

با وجود ظرفیتهای موجود در بحث عقیده به مهدویت به واسطه اثرگذاری آن در عرصه تربیت بشر، به خصوص ظرفیتهای خاص مکتب شیعه - همچون: اعتقاد به زنده بودن و حضور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در جامعه، اعتقاد به نظارت دائم ایشان بر احوال و اعمال متربیان و منتظران، استفاده از توصیه های حضرت مبنی بر عمل به سیره و سنت اهلبیت علیهم السلام، استفاده از توقیعات و آموزه ها و سخنان حضرت، وجود نواب عام و عقیده به تبعیت از آنان و... - تجلی آثار تربیتی این عقیده در زندگی فردی و اجتماعی شیعیان، بسیار بیشتر از موارد ذکر شده و شواهد تاریخی، مورد انتظار است؛ به طوری که شایسته است بیش از این، منتظران حقیقیِ محب، امیدوار، خودساخته و آماده در این عرصه پرورش یابند و این موضوع در جامعه فراگیر شود.

متأسفانه برخی عوامل، مانع بروز و ظهور کامل آثار تربیتی برگرفته از عقیده به مهدویت در جامعه شیعی شده و لازم است این امر با توجه به آثار و فواید مهم آن، به شیوهای اصیل و مطابق رهنمودهای دینی احیا گردد و در فرایند تربیتی جامعه استفاده شود؛ چرا که در واقع، با تبلور آثار تربیتی اعتقاد به مهدویت در انسان، به تلازم آن، رابطه انسان با خدا اصلاح میشود و عبودیت و ایمان تحقق مییابد؛ در تنظیم رابطه خود با خود، معنویت و عقلانیت و کمال حاصل میشود؛ از طریق اصلاح روابط خود با دیگران، عدالت، امنیت و الفت پدید میآید و با اصلاح رابطه انسان با طبیعت، زمینه پیشرفت و توسعه و استفاده مفید از آن محیا میگردد. در نهایت، با رشد حاصل شده در ایمان و تعقل افراد و به عبارتی تربیت ایمانی و عقلانی آنان، جامعهای متشکل از منتظران حقیقی و مهدوی شکل میگیرد.

هدف اصلی این اثر، شناساندن چنین رویکردی برای کاربردی کردن مباحث تربیتی مهدوی، جلوهگر ساختن آثار تربیتی آن به جهت روشن ساختن قابلیتِ این اعتقاد برای انسانسازی و جامعهسازی، ایجاد شوق و رغبت در متربیان برای منتظر حقیقی شدن، تأمل در ظرفیت والای این اعتقاد به عنوان نظریه تربیتی، و از طرف دیگر، بررسی دلایل

ص:154

بروز و ظهور نیافتن آثار عملی این عقیده، متناسب با شأن علمی نظریه است. در این راستا با ترسیم برنامه بلندمدت تربیتی الهی و تربیتی مهدوی و تبیین زنجیره منظم و به هم پیوسته آن از قبل از غیبت تا پس از ظهور، تلاش شده است تصویری جامع از عقیده به مهدویت، تربیت مهدوی و آثار تربیتی برآمده از آن ترسیم شود.

این اثر، گامی ابتدایی در راستای تحقق این هدف است. لذا محققان محترم در آینده می توانند با تمرکز در هر دوره به طور عمیقتر و دقیقتر، راهکارها، آموزه ها و برنامه های تربیت مهدوی را تبیین کنند و شواهد تاریخی بیشتری را با جستوجوی بهتر، برای هر دوره ارائه دهند.

همچنین پرداختن به موضوعات زیربنایی این موضوع نیز جهت عملیاتی شدن آن مؤثر خواهد بود. موضوعاتی از قبیل: چگونگی نظریهپردازی در تربیت اسلامی؛ چگونگی نظریهپردازی در تربیت مهدوی؛ راه های تدوین نظام تربیتی اسلام؛ راه های تدوین نظام تربیت مهدوی؛ چگونگی ترسیم و تدوین نظام جامع و کارآمد تربیت مهدوی؛ تجلی اندیشه لیبرالیسم، سوسیالیسم و... در فرهنگ جهانی و مقایسه آن با تبلور آثار عقیده به مهدویت در فرهنگ جهانی؛ چگونگی اثرگذاری عمیق و نه شعاری مهدویت در عرصه هنر؛ راه های فرهنگسازی تربیت مهدوی در آثار هنری چون نمایشنامه، رمان و فیلم؛ راه های فرهنگسازی تربیت مهدوی در عرصه اقتصاد، با الگوگیری از اقتصاد در حکومت حضرت؛ راه های فرهنگسازی تربیت مهدوی در عرصه سیاست، با الگوگیری از سیاست در حکومت مهدوی؛ راه های فرهنگسازی تربیت مهدوی در عرصه مسئولیت و خدمت، با الگوگیری از کارگزاران و یاران حضرت در جامعه پس از ظهور؛ راه های فرهنگسازی تربیت مهدوی در عرصه برخورد حاکمان جامعه با مسئولان، با الگوگیری از روشهای برخورد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با کارگزاران حکومت؛ چگونگی اصلاح نگرش فلسفی به مقوله تربیت؛ چگونگی اصلاح نگرش فلسفی به مقوله اثرگذاری تربیتی عقیده به مهدویت؛ چگونگی ایجاد نگرش آرمانگرایانه برای اصلاح و تحول افراد جامعه با بهرهگیری از امید و آرمانهای انتظار؛ روششناسی علمی در باب تربیت دینی و تربیت مهدوی؛ مبانی و اصول تربیت مهدوی و اولویتهای آن؛ فلسفه تربیت مهدوی و بایدها و نبایدهای تربیتی؛ چرایی

ص:155

و ضرورت تشکیل کرسی مهدیشناسی در حوزه ها و دانشگاه ها؛ ضرورت تحلیل عمیق از مباحث تربیتی به موازات مباحث فقهی؛ آسیبهای تمرکز حوزه های علمیه بر مباحث فقهپژوهی و غفلت از غنا دادن به عرصه فرهنگ و تربیت؛ آسیبشناسی کتب نوشته شده در تاریخ زندگی امامان به عنوان مربیان برتر جامعه؛ چگونگی تحلیل عقلانی - اجتماعی و تخصصی از شخصیت ائمه علیهم السلام در علم تاریخ؛ ضرورت و چگونگی پرداخت عمیق به زوایای مختلف اندیشه و بینش و زندگی ائمه علیهم السلام در علم تاریخ؛ چرایی و آسیبهای ناشی از مطرح بودن نظریه های افرادی چون هانتینگتون، تافلر، فوکویاما... در عرصه جهانی و ناشناخته بودن اعتقاد مشترک منجی؛ بررسی و راه های در دست گرفتن رهبری فکری و فرهنگی جهان توسط مکتب تشیع؛ ظرفیت و قدرت موجود در اندیشه مهدویت برای رهبری و هدایت جهان با توجه به ایجاد تصویر روشن و جذاب از آینده انسان و جهان.

امید است از طریق علم و عمل، جزء معتقدان تربیت یافته حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف باشیم.

ص:156

ص:157

12.ابنواضح، احمدبنابییعقوببنجعفربنوهب، تاریخ الیعقوبی، جلد دوم، منشورات الشریف الرضی، بیجا، 1414 ق.

13.اِربلی، علیبنعیسی، کشف الغمة، مکتبة بنیهاشمی، تبریز، 1381 ق.

14.الاصفهانی، ابیالفرج، مقاتل الطالبیین، تحقیق: السید احمد صقر، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1419 ق.

15.امام جعفر صادق علیه السلام، مصباح الشریعة، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1400 ق.

16.امام حسن عسگری علیه السلام، تفسیر امام عسکری علیه السلام مدرسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، قم، 1409 ق.

17.ترمذی، ابیعیسی محمدبنعیسیبنسورة، سنن الترمذی، تحقیق: صدقی محمد جمیل العطار، دار الفکر، بیروت، 1421 ق.

18. تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1366.

19.تنکابنی، محمدبنسلیمان، قصص العلماء، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1389.

20.الحاتمی، محمدمحییالدین عربی، الفتوحات المکیة فی معرفة الأسرار المالکیّة والملکیة، تحقیق: مکتب التحقیق بدار احیاء التراث الاسلامی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1418ق.

21.حسینی استرآبادی، سید شرفالدین، تأویل الآیات الظاهرة، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1409ق.

22.الحسینی الصدر، السید علی، الامام المنتظر مِن ولادتِهِ إلی دولته، انتشارات دلیل ما، قم، 1382.

23.الحموی، یاقوتبنعبدالله، معجم البلدان، دار صادر، بیروت، 1995 م.

24.خزاز قمی، علیبنمحمد، کفایة الأثر، انتشارات بیدار، قم، 1401 ق.

25.الدینوری، ابوحنیفه احمدبنداوود، الأخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر و جمالالدین شیال، منشورات الرضی، قم، 1368 ق.

26.الراغب الاصفهانی، ابوالقاسم الحسینبنمحمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوردی، انتشارات ذوی القربی، قم، 1424 ق.

27.راوندی، قطبالدین، الخرائج و الجرائح، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، قم، 1409 ق.

ص:158

28.السجستانی، حافظ ابیداود سلیمانبنالاشعث، سنن ابیداود، تحقیق: صدقی محمد جمیل، دار الفکر، بیروت، 1420 ق.

29.السروی المازندرانی، ابیجعفر محمدبنعلیبنشهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، تحقیق: یوسف البقاعی، انتشارات ذوی القربی، بیجا، 1427 ق.

30.الشیرازی، السید حسن، کلمة الامام المهدی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403 ق.

31.صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر، مکتب المؤلف، بیجا، بیتا.

32.الصدر، السید صدرالدین، المهدی، به اهتمام سید باقر خسروشاهی، انتشارات حوزه علمیه قم، 1379.

33.طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات جامعة المدرسین حوزه علمیة قم، قم، 1417 ق.

34.طبرسی، احمدبنعلی، الاحتجاج، نشر مرتضی، مشهد، 1403 ق.

35.طبرسی، فضلبنحسن، اعلام الوری باعلام الهدی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1390 ق.

36.الطبری، ابوجعفرمحمدبنجریر، تاریخ الطبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، دار التراث، بیروت، 1387 ق.

37.الطوسی، ابیجعفرمحمدبنالحسن، الغیبة، مؤسسه معارف اسلامی، قم، 1411 ق.

38.-------------------------- ، الفهرست، المکتبة الرضویة، نجف، بیتا.

39.العاملی، محمدبنالحسن (شیخ حرّ عاملی)، اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات من الامام الثانی عشر، بینا، بیجا، بیتا (نرمافزار موعود).

40.---------------------------------- ، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت، قم، 1409 ق.

41.العکبری البغدادی، ابیعبدالله محمدبن النعمان (الشیخ المفید)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت، دار المفید، بیروت، 1414 ق.

42.------------------------------------------------ ، الرسالة الاولی فی الغیبة، دارالمفید، قم، 1413 ق.

43.------------------------------------------------ ، الفصول المختارة، کنگره شیخ مفید، قم، 1413 ق.

ص:159

44.الفقیه الایمانی، مهدی، الامام المهدی عند اهل السنة، المجمع العالمی لاهل البیت، قم، 1418ق.

45.القبانچی، السید صدرالدین، الحرکة الاصلاحیة من الحسین الی المهدی، مؤسسة السیدة المعصومة، نجف، 1427 ق.

46.قمی، علیبنابراهیمبنهاشم، تفسیر القمی، مؤسسة دار الکتب، قم، 1404 ق.

47.کراجکی، ابوالفتح، کنز الفوائد، انتشارات دار الذخائر، قم، 1410 ق.

48.کلینی رازی، محمدبنیعقوببناسحاق، الکافی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365.

49.الکورانی العاملی، علی، المعجم الموضوعی لاحادیث الامام المهدی، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهلالبیت علیهم السلام، بیجا، بیتا.

50.الکوفی، ابومحمد احمدبناعثم، الفتوح، تحقیق: علی شیری، دار الاضواء، بیروت، 1411 ق.

51.مبارک، عبدالرحیم، فی رحاب الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، 1426 ق.

52.مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ق.

53.النجاشی، احمدبنعلی، رجال النجاشی، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1407 ق.

54.النعمانی، محمدبنابراهیم، الغیبة، مکتبة الصدوق، تهران، 1397 ق.

55.نوری طبرسی، حسین، نجم الثاقب، علمیة اسلامیة، بیجا، بیتا.

56.ورام، ابنابیفراس، تنبیه الخواطر، مکتبة فقیه، قم، بی تا.

57.الهیثمی الشافعی، شهاب الدین ابنحجر، القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر، بضعة المصطفی لاحیاء التراث، قم، بیتا.

58.یزدی حائری، علی، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، مکتبة الرضی، قم، بی تا.

59.الیسوعی، الأب لویس معلوف، المنجد فی اللغة و الأدب و العلوم، المطبعة الکاثولیکیة، بیروت، 1927 م.

ص:160

62.امین اصفهانی، سیده نصرت، مخزن العرفان فی تفسیر القرآن، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361.

63.امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، تهران، 1373.

64.------------- ، دادگستر جهان، انتشارات شفق، قم، 1369.

65.ای.پ پطروشفسکی، نهضت سربداران خراسان، ترجمه: کریم کشاورز، انتشارات پیام، تهران، 1351.

66.باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، مؤسسه فرهنگی برهان و انتشارات مدرسه، تهران، 1383.

67.تونهای، مجتبی، موعودنامه، میراث ماندگار، قم، 1384.

68.جعفری، سید حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه: سید محمدتقی آیتاللهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1386.

69.جعفری، محمدتقی، حیات معقول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1375.

70.جمعی از نویسندگان حوزه، چشم به راه مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1378.

71.جمعی از نویسندگان، نگاهی تحلیلی به زندگانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، دبیرخانه دائمی اجلاس دو سالانه بررسی ابعاد وجودی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، تهران، 1379.

72.جمعی از نویسندگان، نگین آفرینش، بنیاد فرهنگی موعود، تهران، 1383.

73.جوادی آملی، عبدالله، هدایت در قرآن، انتشارات رجاء، تهران، 1363.

74.حسینیان، روح الله، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1382.

75.حکیمی، محمد، خورشید مغرب، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380.

76.خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، انتشارات اسماعیلیان، بیجا، بیتا.

77.دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، اهداف تربیت از دیدگاه اسلام، انتشارات سمت، تهران، 1376.

78.------------------------ ، فلسفه تعلیم و تربیت، انتشارات سمت، قم، 1374.

79.دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلام، مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، تهران، 1377.

ص:161

80.دوانی، علی، مهدی موعود، ترجمه جلد سیزدهم از کتاب بحارالأنوار (علامه مجلسی)، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1364.

81.------------------ ، نهضت روحانیون ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1377.

82.دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، زیر نظر: محمد معین، دانشگاه تهران، تهران، 1342.

83.الرازی، ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، ترجمه: علی نقی منزوی، توس، تهران، 1376.

84.رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی، انتشارات مسجد جمکران، قم، 1384.

85.رنجبر، محمدعلی، مشعشعیان (ماهیت فکری - اجتماعی و فرآیند تحولات تاریخی)، نشر آگاه، تهران، 1382.

86.زرینکوب، عبدالحسین، تاریخ در ترازو، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، 1386.

87.------------------ ، دو قرن سکوت، انتشارات سخن، تهران، 1378.

88.سعادتپور، علی، الحشوش المضیئه، مترجم: سید محمدجواد وزیری فرد، انتشارات احیاء کتاب، تهران، 1380.

89.سیفزاده، سید حسین، اصول روابط بینالملل، نشر دادگستر و نشر میزان، تهران، 1378.

90.شریعتمداری، علی، اصول و فلسفه تعلیم و تربیت، امیرکبیر، تهران، 1371.

91.شفیعی سروستانی، ابراهیم، انتظار، بایدها و نبایدها، مؤسسه فرهنگی موعود و مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، تهران، 1383.

92.صافی گلپایگانی، لطف الله، امامت و مهدویت، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1375.

93.صدر، سید رضا، راه مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، به اهتمام: سید باقر خسروشاهی، بوستان کتاب، قم، 1381.

94.صدر، سید محمد، تاریخ ما بعد الظهور، ترجمه: حسن سجادیپور، موعود عصر، تهران، 1384.

95.صفائی حائری، علی، رشد، انتشارات لیلة القدر، قم، 1385.

96.عباسی مقدم، مصطفی، نقش اسوه ها در تعلیم و تربیت، مرکز چاپ و انتشارات دفتر سازمان تبلیغات اسلامی، قم، 1371.

97.عبدیپور، حسن، نقش اجتماعی انتظار، بوستان کتاب، قم، 1386.

98.عسکری، سیدمرتضی، معالم المدرستین، مترجم: محمدجواد کرمی، انتشارات دانشکده اصول الدین، قم، 1379.

ص:162

99.عمیدی، سیدثامرهاشم حبیب، در انتظار ققنوس؛ کاوشی در قلمرو موعودشناسی و موعود باوری، مترجم: مهدی علیزاده، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، قم، 1379.

100.فاطمینیا، عبد الله، فرهنگ انتظار، رسائل، بیجا، 1385.

101.فرهادیان، رضا، مبانی تربیت، انتشارات مسجد جمکران، قم، 1385.

102.فقیه ایمانی، مهدی، اصالت مهدویت از دیدگاه اهل تسنن، نویسنده، قم، 1418 ق.

103.فووریه، ژوانس، سه سال در دربار ایران، ترجمه: عباس اقبال آشتیانی، دنیای کتاب، تهران، 1366.

104.فیرحی، داوود، قدرت، دانش، مشروعیت در اسلام، نشر نی، تهران، 1378.

105.قزوینی، سید محمدکاظم، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از ولادت تا ظهور، تحقیق: علی کرمی و سید محمد حسینی، الهادی، قم، بی تا.

106.کارگر، رحیم، آینده جهان (دولت و سیاست در اندیشه مهدویت)، بنیاد فرهنگی موعود، تهران، 1383.

107.مجاهدی، محمد علی، سیمای مهدی موعود در آئینه شعر فارسی، مسجد مقدس جمکران، قم، بی تا.

108.مجتهدی سیستانی، سید مرتضی، صحیفه مهدیه، دار الثقلین، قم، 1381.

109.محرمی، غلام حسین، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، قم، 1385.

110.محسنی کبیر، ذبیح الله، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آخرین سفیر انقلاب، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1379.

111.محمدبنخاوند شاه (میرخواند)، تاریخ روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء، تصحیح: جمشید کیانفر، اساطیر، تهران، 1380.

112.مطهری، مرتضی، احیای تفکر اسلامی، انتشارات صدرا، قم، 1372.

113.------------ ، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا، تهران، 1382.

114.------------ ، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، 1387.

115.مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مؤسسه امام علی علیه السلام، قم، 1376.

ص:163

116.ملکاوی، فتحی حسن، گامی به سوی نظریهپردازی در تعلیم و تربیت اسلامی، مترجم: غلامرضا متقیفر و اسدالله طوسی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، قم، 1380.

117.موسوی اصفهانی، سید محمدتقی، مکیال المکارم، مترجم: سید مهدی حائری قزوینی، ایران نگین، قم، 1381.

118.موسوی گیلانی، سید رضی، دکترین مهدویت، بنیاد فرهنگی حضرت موعود، تهران، 1384.

119.نهاوندی، علی اکبر، حکایات عبقری الحسان فی احوال مولانا صاحب الزمان، انتشارات تک سوار حجاز، مشهد، 1382.

120.واحد تحقیقات مسجد جمکران، فرازهایی از توقیعات حضرت، انتشارات مسجد جمکران، قم، 1377.

121.وثوقی، محمد باقر، اسناد و مکاتبات آیةالله سید عبدالحسین لاری، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی دانشگاه تهران، 1385.

ص:164

ص:165

139.حکیم، سید منذر، «جایگاه دکترین مهدویت در اسلام از منظر قرآن کریم»، فصلنامه انتظار، ش 16، سال پنجم، 1384.

140.رجبی، محمدحسن، «مدعیان دروغین در نهضتهای سیاسی - اجتماعی»، مجله موعود، ش 22، سال پنجم، مهر و آبان 1379.

141.رفیعی، سید جعفر، «سید بن طاووس»، مجله موعود، ش 12، سال پنجم، بهمن و اسفند 1377.

142.زاهد زاهدانی، سید سعید، «بهائیت، تقابل با اقتدار ملی ایران»، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر (زمان)، ش 61، سال ششم، مهر 1386.

143.زمانی محجوب، حبیب، «باورداشت مهدویت و آثار آن در پیروزی مقاومت حزبالله»، مجموعه آثار سومین همایش بینالمللی دکترین مهدویت (جلد چهارم)، پایگاه اطلاعرسانی مؤسسه آینده روشن (پژوهشکده مهدویت)، زمستان 1393، www.brightfuture.ir.

144.عبدیپور، حسن، «تأثیرهای اجتماعی اعتقاد به مهدویت از دیدگاه جامعهشناسی»، فصلنامه انتظار موعود، ش 5، سال دوم، پاییز 1381.

145.کارگر، رحیم، «انقلاب اسلامی و فرهنگ انتظار»، فصلنامه انتظار، ش 2، سال اول، زمستان 1380.

146.مزروعی، علیرضا، «مسأله موعود، فلسفهای رو به آینده»، سایت معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی (پژوه دین)، 1386، pajohe.ir.www.

147.مشگان، هادی، «تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر سربداران»، پایگاه تخصصی مقالات مجمع جهانی شیعهشناسی، 1392، www.shiastudies.net.

148.موسوینژاد، سید علی، نشست «بررسی نقش اعتقاد به مهدویت در نخستین جنبشهای شیعی»، سلسله نشستهای علمی مهدویت در پژوهشکده مهدویت، آرشیو اندیشه سایت آینده روشن، 13 دی 1384.

149.«موعود اسلام»، روزنامه ابتکار، ش 1268، سال پنجم، مرداد 1387.

150.میر هادی، سید مهدی، «اهداف تربیت»، ماهنامه پژوهشی وزارت آموزش و پرورش (تربیت)، سال نهم، 1372.

ص:166